ҚАЗАҚТЫҢ ҰСТАЗ СЫЙЛАУ ДӘСТҮРІ

Сөз төркіні

Этимологиялық мәні

"Ұстаз" сөзі көне түркі тілінен шыққан. Бұл сөздің түп негізі араб тіліндегі "устад" (أستاذ) сөзімен байланысты, ол "мұғалім", "оқытушы" деген мағынаны білдіреді. Араб тілінен түркі халықтарына, соның ішінде қазақ тіліне де енген. Түркі тілдерінде "ұстаз" сөзі бірте-бірте кең мағынаға ие болып, тек мұғалімдерді ғана емес, сонымен қатар өмірлік тәлімгерлерді де қамтитын ұғымға айналған.

Сөздіктегі ұғымы

Қазақ тілінің сөздігінде "ұстаз" сөзінің бірнеше мағынасы бар.

1. Мұғалім: Білім беру мекемелерінде оқушыларға, студенттерге сабақ беретін, оларды оқытатын адам. Мысалы:

"Ұстаз мектепте математика пәнінен сабақ береді."

2. Тәлімгер: Белгілі бір салада, мамандықта, өнерде, ғылымда жол көрсетіп, үйрететін, бағыт-бағдар беретін адам.

Мысалы:

"Ол өз ісінің шебері және көптеген шәкірттерінің ұстазы."

3. Рухани жетекші: Адамдарға рухани тәрбие беретін, оларды дұрыс жолға бағыттайтын, моральдық-этикалық қағидаларды үйрететін тұлға.

Мысалы:

"Ұстазым маған өмірдің мәнін түсінуге көмектесті." "Ұстаз" сөзінің этимологиялық мәні мен сөздіктегі ұғымы қазақ мәдениеті мен тілінде өте маңызды рөл атқарады. Бұл сөздің кең мағынасы ұстаздардың білім беру, тәлімгерлік, рухани жетекшілік сияқты қызметтерін толық қамтиды.

Ұстаз құрметтеу

Қазақ мәдениетінде ұстазға құрмет көрсету дәстүрі ерекше орын алады. Бұл дәстүрді бірнеше аспектілерге бөліп қарастыруға болады.

1. Ұстаздың беделі: Қазақ халқында ұстаздың беделі өте жоғары саналады. Ұстаз – білімнің қайнар көзі, рухани жетекші, өмірдің бағыт-бағдарын көрсететін тұлға ретінде бағаланады. Ұстазды құрметтеу ата-ананы құрметтеумен теңестіріледі.

2. Сәлем беру: Ұстазға сәлем беру – қазақ дәстүрінің маңызды бөлігі. Шәкірттер әрқашан ұстазына бірінші болып сәлем береді. Бұл арқылы олар ұстазға деген құрметін білдіреді.

3. Сыйлық беру: Ұстазға сыйлық беру де қазақтың ежелгі дәстүрі. Шәкірттер ұстазына мерекелерде немесе оқу жылының соңында сыйлықтар тартады. Бұл сыйлықтар ұстазға деген алғысын білдіреді.

4. Ұстазды тыңдау: Ұстаздың сөзін тыңдау және оның айтқандарын орындау – шәкірттердің басты міндеті. Қазақ мәдениетінде ұстаздың ақыл-кеңесі ерекше бағаланады және оның айтқандарын бұлжытпай орындау үлкен құрмет саналады.

5. Ұстазбен кеңесу: Маңызды шешімдер қабылдауда немесе өмірлік қиындықтарда шәкірттер ұстазымен кеңеседі. Бұл ұстазға деген сенімділікті көрсетеді.

6. Ұстаздың батасы: Ұстаздың батасын алу – қазақ дәстүріндегі ерекше салт. Ұстаздан бата алу шәкірттің жолын ашатын, сәттілік пен береке әкелетін маңызды рәсім.

Шәкірт пен ұстаз арасындағы ең сыйластық мәдениет

1. Өзара құрмет: Шәкірт пен ұстаз арасындағы ең жақсы сыйластық өзара құрметке негізделеді. Ұстаз шәкірттерін құрметтеп, олардың пікірлерін тыңдаса, шәкірттер де ұстаздарын құрметтеп, оның айтқандарын орындауға тырысады.

2. Ашық қарым-қатынас: Шәкірт пен ұстаз арасындағы ашық қарым-қатынас олардың өзара түсінісуіне және сенімділік орнатуға көмектеседі. Ашық қарым-қатынас шәкірттің өзін еркін сезінуіне және өзінің ойларын, сұрақтарын еркін айтуына мүмкіндік береді.

3. Жауапкершілік: Шәкірттер ұстаздың берген тапсырмаларын жауапкершілікпен орындауға тиіс. Бұл ұстазға деген құрметтің бір көрінісі.

4. Қолдау: Ұстаз шәкірттерін қолдап, олардың жетістіктеріне қуанып, қиындықтарына көмектессе, шәкірттер де ұстаздарына қолдау көрсетіп, оның еңбегін бағалайды.

Шәкірттік үлгі

1. Білімге құштарлық: Шәкірттердің білімге деген құштарлығы ұстаздың еңбегін бағалаудың бір көрсеткіші. Білімге құштар шәкірт ұстаздың берген білімін терең меңгеруге тырысады.

2. Әдептілік: Әдептілік – шәкірттік үлгінің маңызды бөлігі. Шәкірт әрқашан әдепті, тәртіпті болып, ұстазға деген құрметін іс-әрекетімен көрсетуі тиіс.

3. Еңбекқорлық: Еңбекқорлық – шәкірттің ұстазға деген құрметінің тағы бір көрінісі. Еңбекқор шәкірт ұстаздың еңбегін бағалап, оның берген білімін игеруге бар күш-жігерін салады.

4. Тәртіп: Тәртіптілік – шәкірттің басты міндеті. Шәкірт әрқашан тәртіпті болып, ұстаздың айтқандарын бұлжытпай орындауы керек.

5. Адалдық: Адалдық – шәкірт пен ұстаз арасындағы сыйластықтың негізі. Шәкірт әрқашан адал болып, ұстазға деген құрметін шынайы түрде көрсетуі тиіс. Қазақ мәдениетінде ұстазға құрмет көрсету дәстүрі осындай аспектілерден тұрады және шәкірт пен ұстаз арасындағы ең жақсы сыйластық пен шәкірттік үлгіні көрсетеді.

Қазақ мәдениетінде ұстазға құрмет көрсету дәстүрі

1. Білімнің қасиеттілігі: Қазақ қоғамында білім әрқашан жоғары бағаланған. Ұстаз – білімді таратушы, оны жеткізуші тұлға болғандықтан, оған деген құрмет ерекше. Білімнің қасиеттілігін түсінген қазақ халқы ұстазды құрметтеуді парыз санаған.

2. Рухани жетекшілік: Ұстаз тек қана білім беруші емес, сонымен қатар рухани жетекші де болып саналады. Ол шәкірттеріне дұрыс жол көрсетіп, өмірдің мәнін түсінуге көмектеседі. Рухани жетекші ретіндегі ұстазға деген құрмет те ерекше орын алады.

3. Мәдениет пен дәстүрлерді ұстану:

Қазақ халқы дәстүрлері мен мәдениетін сақтауға ерекше мән берген. Ұстазға құрмет көрсету – осы дәстүрлердің бірі және мәдениетіміздің маңызды бөліктерінің бірі болып табылады.

4. Әлеуметтік әсер: Ұстаздар қоғамда үлкен рөл атқарады. Олар қоғамның болашақ мүшелерін тәрбиелеп, олардың білім мен мәдениет деңгейін арттырады. Ұстазға деген құрмет қоғамдағы тәрбиенің, білімнің және мәдениеттің деңгейін көрсетеді.

5. Адамгершілік құндылықтар: Ұстазға құрмет көрсету адамгершілік құндылықтардың бірі болып табылады. Бұл адамгершілік қасиеттерді дамытуға және оларды ұрпақтан ұрпаққа жеткізуге ықпал етеді.

6. Үлгі-өнеге: Ұстаздар шәкірттеріне үлгі-өнеге болып табылады. Олардың білімі, тәрбиесі, мінез-құлқы арқылы шәкірттер де өмірде дұрыс бағыт алып, қоғамға пайдалы азамат болып қалыптасады.

7. Қоғамдық қатынастарды нығайту:

Ұстазға құрмет көрсету қоғамдағы қарым-қатынастарды нығайтуға көмектеседі. Бұл ұстаз бен шәкірт арасындағы сенімділікті арттырып, өзара сыйластықты қалыптастырады.

8. Ұстаздық еңбектің қадірін түсіну:

Ұстаздық еңбек оңай емес және үлкен жауапкершілікті талап етеді. Ұстаздың еңбегін бағалау және құрметтеу арқылы біз осы еңбектің маңыздылығын түсінеміз және оны бағалаймыз. Қорыта айтқанда, ұстазға құрмет көрсету қазақ мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады және бұл дәстүрдің көптеген маңызды себептері бар.

Шәкірттің ұстазға сыйлық жасауы

Ұстаздар мерекесінде

1. Гүлдер: Гүл шоқтары – ұстаздарға сыйға тартылатын ең кең таралған сыйлықтардың бірі. Бұл ұстаздарға деген құрмет пен ризашылықты білдірудің символы.

2. Кітаптар: Ұстаздар үшін пайдалы, қызықты кітаптар сыйлау – өте мағыналы сыйлық. Бұл олардың білімін толықтыруға көмектеседі.

3. Жеке жазылған алғыс хаттар: Шәкірттер ұстаздарына деген ризашылықтарын жазбаша түрде білдіріп, арнайы хат жазып, оны сыйға тарту ерекше әсер қалдырады.

4. Шағын естелік заттар: Сувенирлер, кәдесыйлар немесе ұстаздардың есімдері жазылған жеке заттар да сый ретінде берілуі мүмкін.

Басқа мерекелерде (Наурыз, Жаңа жыл, туған күн).

1. Кеңсе заттары: Қаламдар, дәптерлер, күнделіктер, дәптер қаптары сияқты кеңсе заттары – ұстаздардың жұмысында қажет болатын пайдалы сыйлықтар.

2. Әдемі кәдесыйлар: Ұстаздардың жұмыс бөлмесін безендіруге арналған әдемі сувенирлер, сағаттар, картиналар.

3. Тәттілер мен жеміс-жидектер: Шоколадтар, жеміс-жидек себеттері, торттар ұстаздарға мерекелік көңіл-күй сыйлайды.

4. Денсаулыққа пайдалы заттар: Шай, кофе, шөптерден жасалған өнімдер сияқты денсаулыққа пайдалы заттар.

Қолдан жасалған сыйлықтар

1. Қолөнер бұйымдары: Шәкірттердің өз қолдарымен жасаған қолданбалы өнер бұйымдары ерекше әсер қалдырады және ұстаздардың еңбегін бағалаудың белгісі болып табылады.

2. Суреттер мен плакаттар: Шәкірттердің ұстаздарына арнап салған суреттері немесе жасаған плакаттары да көңілге қонымды сыйлық болып табылады.

3. Ақшалай Сыйлықтар: Ақшалай сыйлықтар беру кейбір мәдениеттерде қолайлы болса да, қазақ мәдениетінде ұстаздарға сыйлық беру кезінде ақшалай сыйлықтардан аулақ болған дұрыс, себебі бұл кейде әдепсіз болып қабылдануы мүмкін. Оның орнына, жоғарыда аталған мағыналы сыйлықтарды таңдаған дұрыс. Ұстазға сыйлық беру кезінде ең бастысы – сыйлықтың мағынасы мен ұстазға деген құрметті көрсету. Қымбат емес, бірақ шынайы ықыласпен берілген сыйлықтар ұстазға ерекше әсер етеді және шәкірттің құрметін білдіреді.

Исламда ұстаз сыйлаудың маңызы

1. Білімнің қасиеттілігі: Ислам дінінде білімге ерекше мән беріледі. Құран мен хадистерде білім алу және білім таратудың маңыздылығы жиі айтылады. Білім іздену әрбір мұсылманның міндеті ретінде қарастырылады, сондықтан ұстазға құрмет көрсету – білімге деген құрметтің бір бөлігі.

2. Пайғамбардың (с.ғ.с.) үлгісі: Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.) ең үлкен ұстаз болып саналады. Ол өз сахабаларына (серіктеріне) білім беріп, оларға дұрыс жолды көрсеткен. Пайғамбарымыздың өмірі ұстаздық пен тәлімгерліктің үлгісі болғандықтан, мұсылмандар да ұстаздарға құрмет көрсетуді өздерінің міндеті деп санайды.

3. Хадистерде ұстазға құрмет:

Хадистерде ұстаздарға құрмет көрсетудің маңыздылығы айтылады. Бір хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): "Кімде-кім білім үйрену жолында жүрсе, Алла оған жұмаққа апаратын жолды жеңілдетеді" деген. Бұл хадисте ұстаздық пен білім алудың маңыздылығы көрсетілген.

4. Рухани және әлеуметтік жетекшілік:

Ұстаздар тек білім берушілер ғана емес, олар рухани және әлеуметтік жетекшілер де болып табылады. Олар шәкірттеріне өмірлік бағыт-бағдар береді, дұрыс жолды көрсетеді. Сондықтан ұстаздарға құрмет көрсету – рухани жетекшілікті құрметтеу болып саналады.

5. Әдеп және адами құндылықтар: Ислам дінінде әдепке, этикаға үлкен мән беріледі. Ұстаздарға құрмет көрсету – ислам әдебінің маңызды бөлігі. Мұсылман адамның әдептілігі оның ұстазға деген қарым-қатынасында да көрінеді. Әдепті шәкірт ұстазды тыңдайды, оның айтқандарын бұлжытпай орындайды, оған құрметпен қарайды.

6. Дұға және алғыс: Исламда ұстаздарға дұға ету және алғыс білдіру де маңызды. Ұстазға дұға етіп, Алладан оған жақсылық тілеу – шәкірттің ұстазға деген құрметін көрсетеді. Бұл арқылы шәкірт ұстазына ризашылығын білдіреді. Исламда ұстаз сыйлаудың маңызы үлкен. Бұл білімнің қасиеттілігімен, Пайғамбардың (с.ғ.с.) үлгісімен, хадистерде айтылған ұстазға құрметпен, рухани және әлеуметтік жетекшілікпен, әдеп пен адами құндылықтармен, сондай-ақ дұға және алғыс білдірумен тығыз байланысты. Ұстазға құрмет көрсету арқылы мұсылман адам өз дінінің қағидаларын орындап, рухани және этикалық тұрғыдан дамиды.

Болат БОПАЙҰЛЫ