ҚАЗАҚТЫҢ АУЫРТПАЛЫҚТЫ КӨТЕРІС ДӘСТҮРІ
Сөз төркіні
Ауыртпалық сөзі қазақ тілінде «ауыр», «қиын», «құнарсыз» деген мағыналарды білдіреді. Бұл сөздің түбірі «ауыр» сөзі, ол физикалық немесе моральдық қиындықты, салмақты бейнелейді. «Тпалық» қосымшасы зат есім жасайтын жұрнақ болып табылады.
Көтеріс сөзі «көтеру», «жұмылдыру», «бірлесу» деген мағыналарды білдіреді. Бұл сөздің түбірі «көтер» етістігі, ол бір нәрсені жоғары қарай жылжыту, көтеру, қолдау көрсету мағыналарын қамтиды. «Іс» қосымшасы етістік негізіндегі зат есім жасайтын жұрнақ.
Этимологиялық тұрғыдан алғанда, «ауыртпалықты көтеріс» деген тіркес «қиындықты бірге көтеру», «құнарсыз жағдайды жақсарту үшін бірлесу» деген мағыналарды білдіреді.
Сөздіктегі ұғымы
Ауыртпалықты көтеріс – қазақ халқының қиындықтарды, ауыртпалықтарды, табиғи апаттарды, соғыстарды және басқа да күрделі жағдайларды бірге жеңіп шығу үшін бірлесіп әрекет ету дәстүрі. Бұл дәстүрдің мақсаты – қауымның, ауылдың, отбасының әл-ауқатын жақсарту, ортақ мәселені шешуде әркімнің үлесін қосу, ынтымақтастық пен бірлікті нығайту. Мысалы:
Физикалық ауыртпалықты көтеріс: Малды бауыздау, соғым сою, ауыр жұмыстарды бірлесіп орындау.
Моральдық ауыртпалықты көтеріс: Жақынын жоғалтқан отбасыға көңіл айту, рухани қолдау көрсету.
Әлеуметтік ауыртпалықты көтеріс: Ашаршылық, қуаңшылық кездерінде ортақ азық-түлікпен бөлісу, көмек көрсету.
Сөздіктегі мысал:
Ауыртпалық: Қиындық, ауыр жағдай. Мысалы, «ауыртпалықты жеңу».
Көтеріс: Бірлесіп көтеру, қолдау көрсету. Мысалы, «ауылдың көтерісі» Ауыртпалықты көтеріс дәстүрі қазақ халқының бірлік пен ынтымақтастықты сақтап, қиындықтарды жеңіп шығудағы өмір сүру салтының маңызды бөлігі болып табылады.
Ауыртпалық ұғымының функциясы
Ауыртпалық - үлкен ауларды шапқан кезде оларды теңіз түбіне қарай батырып ұстап тұратын әр сүренің аралағына салынатын әрқайсысы 1-3 кг шамасындағы тастар. Бұл құралдың функциясы қалтқылар мен әлгі тастардың ортасында орналасқан бірнеше бөліктерден тұратын әрқайсысы 15-20 құлаш шамасындағы сүре деп аталатын аудың бөлігінің ығып кетпеуін қамтамасыз ету.
Қазақ даласындағы ауыртпалықты көтеріс дәстүрі
Ауыртпалықты көтеріс дәстүрі: Қазақ халқының өмір сүру салтының маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Ауыртпалық қазақ халқының күрделі мәселелерді бірлесе шешіп, қиындықтарды жеңуге тырысуын білдіреді. Бұл дәстүр бойынша, әрбір адам ортақ мәселені шешуде өз үлесін қосып, қауымның жалпы әл-ауқатын жақсартуға атсалысады.
Ауыртпалықты көтеріс дәстүрінің тарихи тамыры
Ауыртпалықты көтеріс дәстүрінің тамыры тереңде жатыр. Бұл дәстүр қазақ халқының табиғи апаттар, жаугершілік, ашаршылық сияқты қиындықтарды жеңіп шығуда бірлікті сақтауының символы болып табылады. Тарихи деректер бойынша, қазақтар үлкен қиындықтарды жеңіп шығуда әрдайым бір-біріне қолдау көрсеткен.
Қазіргі қоғамда ауыртпалықты көтеріс дәстүрінің маңызы
Қазіргі заманда да ауыртпалықты көтеріс дәстүрі өзектілігін жоғалтқан жоқ. Қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық қиындықтарды шешуде, бір-біріне қолдау көрсетіп, ынтымақтастық пен бірлікті нығайту маңызды. Ауыртпалықты көтеріс дәстүрі арқылы қоғамның біртұтастығы мен жалпы әл-ауқатын жақсарту жолындағы әрбір адамның үлесі бағаланады.
Түйін
Ауыртпалық тек қана теңіз түбіне батырылатын тастар ғана емес, сонымен қатар қазақ халқының бірлік пен ынтымақтастықты ұстану дәстүрінің маңызды символы. Бұл дәстүр әрқашан қазақтардың өмір сүру салтының ажырамас бөлігі болып қалып, бүгінгі күнге дейін өз маңыздылығын сақтап келеді.
Тарихтағы ауыртпалықты көтерісуді ұйымдастырған тұлғалар
Ауыртпалықты көтеріс дәстүрін ұстанған қазақтың тарихи тұлғалары мен көшбасшылары елдің бірлігін сақтап, қиындықтарды жеңіп шығуда үлкен рөл атқарған. Бұл бөлімде табиғи апаттар, соғыс, жаугершілік замандардағы және жеке адам, жеке отбасы не ауылға түскен ауыртпалықтарды қалай жеңгені туралы жанды мысалдар келтіріледі.
Әбілқайыр ханның ұйымдастыруы
Әбілқайыр хан- XVIII ғасырдың басында жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ халқының бірлігін қамтамасыз еткен көшбасшы. 1726 жылы Әбілқайыр ханның бастамасымен Бұланты-Білеуті шайқасында қазақ халқының үш жүзі бірігіп, жоңғарларға қарсы тұрды. Бұл оқиға ауыртпалықты көтеріс дәстүрінің жарқын мысалы болып табылады. Әбілқайыр ханның басшылығымен халық жауға қарсы бірлесіп, жеңіске жетті.
Абылай ханның ұйымдастыруы
Абылай хан - XVIII ғасырдың ортасында жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ халқының бірігуін ұйымдастырған көрнекті тұлға. Абылай ханның басшылығымен халық жоңғарларға қарсы күресте бірлесіп, елін қорғады. Ол өз заманының қиыншылықтарын жеңіп шығуда халықтың бірлігін сақтап, ауыртпалықты көтеріс дәстүрін ұстанған.
Құрманғазы Сағырбайұлының ұйымдастыруы
Құрманғазы Сағырбайұлы - XIX ғасырдың ортасында қазақ халқының ауыртпалығын жеңіп шығуда үлкен рөл атқарған тұлға. Құрманғазының күйлері халықты рухтандырып, қиындықтарды жеңуге жігерлендірді. Оның "Адай", "Кішкентай", "Сарыарқа" сияқты күйлері қазақ халқының ауыртпалықтарды жеңіп шығудағы күшін, бірлігін бейнелейді.
Маңғыстау апатында көмек ұйымдастыру
Есенғали Қонайұлы - XX ғасырдың басында Маңғыстау апатында халыққа көмек көрсеткен тұлға. 1928 жылы Маңғыстау өңірінде қатты құрғақшылық болып, мал шаруашылығы ауыртпалыққа ұшырады. Есенғали Қонайұлының басшылығымен халық бірлесіп, көмек ұйымдастырып, аштық пен ауруды жеңіп шықты.
Жеке отбасылардың ауыртпалықты көтеріс дәстүрі
Жеке отбасы деңгейінде де ауыртпалықты көтеріс дәстүрі сақталған. Мысалы, 1930 жылдары орын алған ашаршылық кезінде көптеген қазақ отбасылары бір-біріне қолдау көрсетіп, азық-түлікпен бөлісіп, ауыртпалықты бірге көтерді. Бұл дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, бүгінгі күнге дейін сақталған.
Ауылдардың ауыртпалықты көтеріс дәстүрі
Ауылдардың ауыртпалықты көтеріс дәстүрі де ерекше маңызға ие. Мысалы, 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысы кезінде ауылдар бір-біріне қолдау көрсетіп, азық-түлікпен, киіммен бөлісіп, соғыстағы жауынгерлердің отбасыларына көмектесті. Бұл дәстүр ауылдардың бірлігін нығайтып, қиындықтарды жеңіп шығуға мүмкіндік берді.
Ауыртпалықты көтеріс дәстүрі қазақ халқының өмір салтының маңызды бөлігі болып табылады. Бұл дәстүр арқылы халық бір-біріне қолдау көрсетіп, қиындықтарды жеңіп шығуда үлкен рөл атқарған. Тарихтағы көрнекті тұлғалар мен көшбасшылардың, жеке отбасы мен ауылдардың мысалдары бұл дәстүрдің маңыздылығын дәлелдейді.
Исламдағы "ауыртпалықты көтеріс" дәстүрінің мәні
Ислам дінінде ауыртпалықты көтеріс дәстүрі маңызды орын алады. Бұл ұғым Құран мен хадистерде көрініс тапқан және мұсылман қауымының өмір сүру салтының ажырамас бөлігі болып табылады. Исламда бұл ұғымның бірнеше аспектілері бар:
Бірлік пен ынтымақтастық
Ислам мұсылмандарды бірлікке, ынтымақтастыққа және бір-біріне көмек көрсетуге шақырады. Құранда Алла Тағала былай дейді:
"Жақсылық пен тақуалықта бір-біріңе көмектесіңдер, бірақ күнә мен дұшпандықта көмектеспеңдер. Алладан қорқыңдар, күдіксіз Алла қатал жазалаушы" (Құран, 5:2).
Ауыртпалықты жеңілдету
Ислам дінінде бір-біріне көмектесу, ауыртпалықты жеңілдету маңызды міндеттерінің бірі болып саналады. Мұсылман адам қиындыққа тап болған бауырына қолдау көрсетуі тиіс. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) хадистерінде былай деген:
"Кімде-кім мүміннің дүниедегі бір қайғы-қасіретін жеңілдетсе, Алла оған қиямет күні қайғы-қасіретті жеңілдетеді"** (Сахих Муслим).
Қайырымдылық пен садақа
Исламда садақа беру, қайырымдылық жасау үлкен сауапқа ие. Мұсылмандардың бір-біріне көмек көрсетуі, қайыр-садақа беруі – ауыртпалықты жеңілдетудің бір тәсілі. Садақа беру арқылы мұсылмандар өздерінің мүлкін тазалайды, сондай-ақ қоғамдағы кедей-кепшікке, мұқтаждарға көмектеседі.
"Сендер жақсы көрген нәрселеріңді (Алла жолына) жұмсамайынша игілікке жетпейсіңдер" (Құран, 3:92).
Сабыр мен төзімділік
Ауыртпалықтар мен қиындықтар кезінде сабыр сақтау, Аллаға тәуекел ету – исламның негізгі қағидаларының бірі. Қиындықтар Алланың сынағы болып табылады, сондықтан мұсылмандар сабыр сақтап, Аллаға тәуекел етуі тиіс.
"Егер сабыр сақтасаңдар және Алладан қорықсаңдар, сөзсіз бұл үлкен істерден болады" (Құран, 3:186).
Ортақ мәселелерді шешу
Мұсылмандардың бірлігі ортақ мәселелерді шешуге, ауыртпалықтарды бірге көтеруге мүмкіндік береді. Мешіттер, қайырымдылық ұйымдары, мұсылман қауымдастықтары мұқтаждарға көмек көрсету үшін бірлесіп жұмыс істейді.
Исламдағы ауыртпалықты көтеріс дәстүрі мұсылмандардың бір-біріне көмек көрсетуге, ынтымақтастыққа, қайырымдылыққа және сабырлылыққа шақырады. Бұл дәстүр мұсылман қауымының бірлігін нығайтып, ортақ қиындықтарды жеңуге бағытталған.
Болат БОПАЙҰЛЫ
