ҚАЗАҚТЫҢ АТТАНДАУ ДӘСТҮРІ

Сөз төркіні

"Аттандау" сөзінің этимологиялық мәнін және сөздіктегі ұғымын түсіну үшін, бұл сөздің құрамына және оның тарихи қолданысына қарау қажет.

Этимологиясы

"Аттандау" сөзі екі бөліктен тұрады:

"Ат" - бұл сөздің түбірі, "жылқы" немесе "ат" деген мағынаны білдіреді. Қазақ қоғамында ат өте маңызды рөл атқарған, сондықтан бұл түбір сөз көптеген сөз тіркестерінде қолданылады. "Андау" - бұл сөзде "андау" түбірі, "шақыру", "айғайлау" деген мағынаны білдіреді. Мұнда "ан" дыбыстық өзгерістерге ұшырап, "ат" түбірімен бірігіп, біртұтас мағына береді.

Сөздіктегі ұғымы

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде "аттандау" сөзі мынадай мағынада беріледі:

1. Жаугершілік кезінде жауға шабуға шақыру – бұл жағдайда "аттандау" сөзін пайдалану ер азаматтарды соғысқа, жауға қарсы шабуылға шақыруды білдіреді. Бұл ұғым көбінесе тарихи мәтіндерде, батырлық жырларда, әңгімелерде кездеседі.

2. Айғайлап шақыру, дауыс көтеру – бұл мағынада "аттандау" сөзі жалпы айғайлап шақыруды, дауысты қатты көтеруді білдіреді. Мұндай қолдану тұрмыстық өмірде, түрлі оқиғаларда кездесуі мүмкін.

Тарихи және мәдени контекст

"Аттандау" дәстүрі қазақ қоғамының жауынгерлік рухын, ұйымшылдығын көрсетеді. Бұл дәстүр тарих қойнауында сақталып, батырлық эпостарында, жыр-дастандарында, халықтың ауыз әдебиетінде көрініс тапқан. "Аттандау" сөзі мен дәстүрі қазақ халқының батырлық дәстүрлерін, ұжымдық жауапкершілікті және қоғамның бірлігін көрсететін маңызды мәдени элементтердің бірі болып табылады.

"Аттандау" дәстүрі жаугершілік заманда жауға қарсы соғысуға шақыру, қаскөйлікке жауап беру үшін ер азаматтарды жаппай атқа мінгізу салты ретінде белгілі болған.

Аттандау дәстүрінің негізгі ерекшеліктері

1. Жаппай шақыру: Аттандау кезінде ауыл немесе ру басшылары дабыл қағып, барлық ер азаматтарды жиналуға шақыратын. Бұл шақыруға жауап бермегендерге қоғамдық сын тағылатын.

2. Дабыл мен ұран: Аттандау басталған кезде ауылда дабыл қағылып, арнайы ұрандар айтылатын. Бұл ұрандар көбінесе батырлардың есімдерімен Қабанбай- Қабанбай, Бөгенбай-Бөгенбай, Жәнібек- Жәнібек немесе белгілі оқиғалармен байланысты болатын.

3. Жалпы дайындық: Ер азаматтар аттарын ерттеп, қаруларын дайындап, соғысқа дайындықты бірден бастайтын. Бұл кезде әйелдер мен балаларға да өз міндеттерін атқару жүктелетін.

4. Қамқорлық: Аттандау кезінде жарақат алған немесе қаза болған жауынгерлердің отбасыларына көмек көрсету, қамқорлық жасау міндеттелген. Бұл қоғамның бірлігін күшейтіп, әр отбасының қорғанысында тұрғанын білдірген.

5. Ұйымдастыру: Аттандау дәстүрі қазақ қоғамының ұйымдасқандығын, тәртіптілігін көрсететін. Әр рудың өз басшылары мен батырлары болатын, олар өз кезегінде жалпы әскердің құрамын анықтап, басқарған.

Аттандау дәстүрі қазақ халқының жауынгерлік рухын, ұйымшылдығын және батырлық дәстүрлерін көрсетеді. Бұл дәстүр бүгінгі күнге дейін тарихи жадыда сақталып, қазақтың батырлық эпостарында, жыр-дастандарында, халықтың ауыз әдебиетінде көрініс табады.

Аттандау дәстүрінің мәні

"Аттандау" дәстүрін ұйымдастырушылар қоғамдағы беделді, құрметті адамдарға, яғни ел басыларына немесе батырларға жүктелген. Бұл адамдар жауға қарсы шақыруды ұйымдастырып, бүкіл елді біріктіру үшін маңызды рөл атқарған.

Аттандауды ұйымдастыратын адамдар

1. Батырлар – Жауынгерлік қабілетімен, ерлігімен танымал, халықтың сеніміне ие болған, артынан қалың қауымды ерте алатын, сөзге шешен, көшбасшылық рөл атқара алатын адамдар. Олар өздерінің беделі арқылы елді атқа қондыруға үлкен ықпал жасаған.

2. Ел басылары (хандар, сұлтандар, билер) – Халықты басқарып, маңызды шешімдер қабылдайтын беделді адамдар. Олар елдің бірлігін сақтап, жауға қарсы тұру үшін шақыруды ұйымдастырады.

Аттандауға ұстайтын белгілер

1. Дабыл – Жауынгерлік шақырудың негізгі құралы. Дабыл қағу арқылы елді атқа қондыру туралы хабарланады.

2. Ұран – Әскери ұрандар, батырлардың есімдері немесе белгілі оқиғаларға байланысты ұрандар айтылады. Бұл ұрандар жауынгерлердің рухын көтеріп, бірлікке шақырады.

3. Ту – Жауынгерлердің жиналуын көрсететін белгі. Ту көтеру арқылы әскерлер жиналатын орын мен бағытты белгілейді.

4. Шақырушы қару – Кейбір жағдайларда арнайы қару-жарақ, мысалы, найза немесе қылыш, қолданылады. Бұл қару-жарақ ұран мен дабылмен қатар қолданылады.

5. Қылыш алып аттанға шақырса, жау іргеге келді дегенді білдіреді.

6. Найза алып аатанға шақырса, жау таяу маңда дегенді білдіреді.

7. Жалау көтеріп аттанға шақырса, жау алыста. Жорыққа шығамыз дегенді білдіреді.

8. Қамшы үйіріп аттандаса, той болады. Қызқуар, ат бәйгесі, көклақ тарту дегенді білдіреді.

Аттандау рәсімдері

1. Жиналу – Ер азаматтар ауылдың орталығында немесе белгіленген жерде жиналады.

2. Қару-жарақ дайындау – Жауынгерлер қаруларын, аттарын дайындап, соғысқа әзірленеді.

3. Батырлар мен басшылардың сөз сөйлеуі – Батырлар мен басшылар жауға батыл қарсы тұруға шақырып, ер азаматтардың жауынгерлік рухын биікке көтереді.

Аттандау дәстүрінің сыйпаты

"Аттандау" дәстүрінде ел, жер, отбасы және отан үшін күресуге шақыратын ұрандар жиі айтылған. Бұл ұрандар жауынгерлердің рухын көтеріп, оларға қайрат пен сенім беруге бағытталған. Осындай ұрандар тарихта қазақ халқының жауынгерлік рухын, патриотизмін көрсетіп, қарсы жауды ойсырата жеңген бартылқ ұлы рухы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған.

Аттандау ұрандар

. Ел үшін! – Халықтың амандығы мен бірлігін қорғау.

. Жер үшін! – Ата-баба мұраға қалдырған жерді сақтау.

. Қатын-бала шаға үшін! – Отбасын, жақындарын қорғау.

. Отан үшін! – Туған жер, отанның тәуелсіздігі мен тұтастығы үшін.

. Ер намысы үшін! – Ер азаматтың абыройын, ар-намысын қорғау.

Оқиға атаулары

"Аттандау" дәстүрінің нақты оқиға атауы жау шапқан кездермен, батырлардың ерліктерімен және маңызды тарихи оқиғалармен байланысты болған. Мұндай оқиғаларға байланысты айтылатын атаулар мынандай болуы мүмкін:

1. Жау шапқанда: Бұл кезде ауылды, руды, немесе бүкіл елді жаудан қорғау үшін атқа қондыру қажет болады.

2. Ұлы жорықтар: Қалмақтармен, жоңғарлармен немесе басқа да жаулармен болған соғыстар. Мысалы, қазақ-жоңғар соғыстары кезінде "аттандау" жиі қолданылған.

3. Батырлар жорығы: Белгілі батырлардың жорықтары мен ерліктеріне байланысты оқиғалар. Мысалы, Қабанбай батыр, Бөгенбай батыр және басқа да батырлардың аттандау дәстүрін ұйымдастырғаны туралы деректер бар.

4. Тарихи оқиғалар: Қазақ хандығының құрылуы, аумақтық ұрыстар, Тәуке ханның билік кезеңіндегі маңызды оқиғалар.

Аттандаға қатысты мақал-мәтелдер

"Аттандау" дәстүріне қатысты мақал-мәтелдер қазақ халқының жауынгерлік рухын, батырлықты және бірлікті дәріптейді. Мынадай мақал-мәтелдер аттандаудың мағынасын түсінуге көмектеседі:

1. Ердің атын еңбек шығарар,

Ердің жолын халық шығарар.

2. Ел қорғаған ердің аты өшпейді.

3. Жер мен ел үшін қасық қаның қалғанша күрес.

4. Аттандап жауға шапқан – елдің ұлы.

5. Ат үстіндегі ердің жауы жоқ.

Бұл мақал-мәтелдер қазақ халқының аттандау дәстүріне және жауынгерлік рухына деген көзқарасын, батырлар мен ел қорғаушылардың маңызды рөлін көрсетеді.

 

 Болат БОПАЙҰЛЫ