АҢҒА ШЫҒУ ДӘСТҮРІ

Сөз төркіні

Аңға шығу – қазақ тілінде аңшылыққа бару, аң аулау әрекетін білдіретін термин. Бұл сөз тіркесі аңшылықтың дәстүрлі мағынасын, яғни аңдарды ұстап алу немесе аңдарды аулау мақсатында табиғатқа шығуды сипаттайды.

Этимологиялық мәні

"Аңға" – "аң" сөзінің дателік септіктегі формасы, яғни аңға деген бағытты көрсетеді. "Шығу" – шығып кету, сыртқа шығу, белгілі бір бағытқа жүру әрекетін білдіреді. Сонымен, "аңға шығу"тіркесі аңшылық мақсатында табиғатқа, орманға немесе далаға шығу дегенді білдіреді.

Сөздіктегі ұғымы

Аңға шығу – аң аулау үшін табиғатқа шығу әрекеті. Бұл әрекет тек аңшылық емес, сонымен қатар табиғатпен байланыс орнату, көшпелілердің дәстүрлі өмір салтына сай болу, қоғамдық және мәдени мәнге ие. Аңға шығу барысында аңшы аңды іздеп тауып, оны ұстап алу немесе өлтіру үшін әртүрлі әдістер мен құралдарды қолданады.

"Аңға шығу" – аңшылық мақсатында табиғатқа шығу, аң аулау іс-шарасын білдіретін тіркес. Оның этимологиясы мен сөздіктегі мағынасы аңшылықтың дәстүрлі сипаттарын және табиғатпен байланысын көрсетеді.

Аңшылық және саятшылық

Аңшылық пен саятшылық қазақтың байырғы және қосалқы кәсібі, көшпелілердің күнкөрісінің, сондай-ақ көңіл көтеруінің маңызды бір саласы болып табылады. Аңшылықтың тарихы тереңде жатыр, оның бейнеті мен еңбек шығыны аз болғанымен, табысы өте құнды: бағалы аң терісі, еті, қауырсыны, мамығы – бәрі де адамдардың өміріне қажетті нәрселер. Бұл дәстүрлі кәсіп қазақтардың көшпелі өмірінің ажырамас бөлігі болып саналады.

Аңшылықтың мәні

Аңшылық пен саятшылықтың тарихы қазақ қоғамында ұзақ уақыт бойы орын алып келеді. Ерте заманнан бері аңшылық көшпелі халықтың негізгі табыс көзі болды. Бұл кәсіп тек қана тамақ қажеттілігін қанағаттандырумен шектелмеді, сонымен қатар аң терісі мен қауырсындары саудаланып, экономикалық құндылыққа айналды. Сонымен қатар, аңшылық өнері дала өмірінің бір бөлігі ретінде, қазақтардың табиғатпен байланысын, оның заңдарын, үйрену мен дағдыларын қалыптастырды.

Аңшылық әдістері

Аңшылықтың әдістері мен құралдары әртүрлі болды. Қазақтар аң аулау үшін әр түрлі қару-жарақтарды пайдаланды, соның ішінде садақ пен жебе, жебе, ау, және т.б. Аңшылық кезінде арнайы дайындалған иттер мен қырандар да қолданылды. Саятшылық – аңшылықтың бір түрі, мұнда қыран құстарды қолдану арқылы аң аулау дәстүрі орын алды.

Мәдени рөлі

Аңшылықтың әлеуметтік және мәдени рөлі зор болды. Бұл кәсіп тек күнкөрістің көзі ғана емес, сонымен қатар қазақтардың әлеуметтік байланыстарын нығайтуға, дәстүрлі мерекелер мен жиналыстарды өткізуге мүмкіндік берді. Аңшылықпен айналысатын адамдар арасында достық, сыйластық қарым-қатынастар орнады. Сонымен қатар, аңшылық пен саятшылық қазақтың ұлттық мәдениетінің, оның ішінде фольклорының, аңыздардың, жырлардың, әндердің қалыптасуына үлкен әсер етті.

Қазіргі даму кезеңі

Алайда қазіргі уақытта аңшылық кәсібіне деген қызығушылық азайып барады. Аңшылықты кәсіп қылған адамдардың саны күрт төмендеді. Қазіргі уақытта аңшылық көбіне демалыс пен көңіл көтеру мақсатында жүзеге асырылып, кәсіп ретінде орын алмайды. Дегенмен, аңшылықтың дәстүрлі әдістері мен тәжірибелері кейбір аймақтарда әлі күнге дейін сақталып келеді.

Аңшылық пен саятшылық қазақ халқының байырғы дәстүрлерінің бірі болып табылады. Ол көшпелілердің күнкөрісінің маңызды бөлігі, әлеуметтік қатынастардың нығаюына, мәдениеттің қалыптасуына ықпал етті. Аңшылықтың қазіргі заманғы өзгерістеріне қарамастан, оның тарихи және мәдени маңызы сақталуы тиіс. Аңшылық пен саятшылықтың қазіргі уақытта кәсіп ретінде маңыздылығын жоғалтуы бірнеше себептерге байланысты болуы мүмкін:

1. Индустриализация және Урбанизация: Қоғамның индустриализациялануы мен урбанизациялануы аңшылықтың негізгі себебін азайтып, ауылдық өмір мен табиғатқа байланысты кәсіптердің азаюына әкелді.

2. Қоғамдық Өзгерістер: Қазіргі заманғы адамдардың өмір салты мен қажеттіліктері өзгеріп, аңшылық көбіне демалыс немесе спорт түрінде қарастырылатын болды.

3. Экологиялық Проблемалар:

Экологиялық мәселелер, мысалы, табиғаттың ластануы және аңдардың санының азаюы аңшылыққа теріс әсер етті.

4. Құқықтық Шектеулер: Көптеген елдерде аңшылыққа қатысты заңдар мен ережелер қатаңдатылды, бұл аңшылықты кәсіп ретінде жалғастыруды қиындатты.

5. Қоғамдық Сана: Заманауи қоғамда аңшылықтың этикалық мәселелері мен жануарларға деген қарым-қатынасқа байланысты жаңа көзқарастар қалыптасуда.

Бұл себептер аңшылықтың кәсіп ретінде маңыздылығын азайтуға әкелсе де, оның тарихи және мәдени құндылығы сақталуы тиіс. Аңшылықты қайта жандандыру үшін дәстүрлер мен мәдени мұраны сақтау мақсатында арнайы шаралар қабылдануы мүмкін.

Аңшылық қатысты  ырым-тыйымдар

1. Аңшылыққа шыққанда: Аңшы аңшылыққа шыққанда босағадан аттамауға тырысады. Себебі босағадан аттау мен аңшылықтың табысты болмауы арасындағы байланыс бар деп ырымдайды.

2. Аңды көргенде: Аңшы аңды көргенде немесе аңға шыққанда "Құдайым жар болсын" немесе "жеңіл болсын" деп дұға етеді.

3. Аңды көреміз деп қуану: Аңшы аңды көргенде немесе аң аулауға шыққанда шулауға болмайды. Аңды үркітіп жіберу немесе шу шығару аңшылықтың сәтсіздігіне әкелуі мүмкін.

4. Қанның ұйықтау: Аңшылық кезінде аңның қанын жерге құю немесе оның үстіне отыруға болмайды. Бұл ырым, әдетте, жамандық пен сәтсіздікке жол беру деп саналады.

5. Аңшының көз жасы: Егер аңшы аңды атып алғаннан кейін көз жасын төксе немесе қайғырып жатса, бұл аңшылықтың табысты болмауына әкелуі мүмкін.

6. Аңның терісін бөлгенде: Аң терісін бөлгенде немесе оны өңдегенде аңның басын көрсетпей жабу немесе терісін қайтадан қоюға болмайды. Бұл ырым аңшылықтың сәттілігі мен табиғаттың теңдігін сақтау үшін жасалады.

7. Аңшының ұрыс құралы: Аңшылықта ұрыс құралдарын немесе қару-жарақты тазалау кезінде дұға оқылуы керек. Бұл аңшылықтың табысты болуын және қарудың дұрыс жұмыс істейтінін қамтамасыз ету үшін жасалады.

8. Аңшылықта сөз айту: Аңшылық кезінде сөз бен әрекеттердің дұрыс болуына көңіл бөлінеді. Аңшының сөйлеген сөздері мен іс-әрекеттері аңшылықтың нәтижесіне әсер етуі мүмкін деп саналады. Сондықтан, дау-дамай немесе ұрыс-керіс шығармауға тырысады.

9. Табиғатпен қарым-қатынас: Аңшылық кезінде табиғатқа құрмет көрсету маңызды. Табиғатты ластамау, аңды артық жарақаттамау және қоршаған ортаға зиян келтірмеу – бұл ырымдар аңшылықтың табысты әрі экологиялық тұрғыдан дұрыс болуын қамтамасыз етеді.

10. Аңның терісін тазарту: Аң терісін тазарту немесе оны өңдеу кезінде оның терісін аударып салуға болмайды. Бұл ырым аңшылықтың сәтті болуына және терінің сапасын сақтауға көмектеседі.

11. Қанның қалыптасуы: аңшылық кезінде аңның қанын өзіне қаратып шығаруға болмайды, өйткені бұл аңшылықтың сәтсіздігіне немесе жамандыққа әкелуі мүмкін деп саналады.

12. Аңшылықта жаңалық: Аңшылық кезінде жаңалық немесе ерекше оқиғалар туралы айтуға болмайды. Бұл ырым аңшылықтың табысты болуы мен аңды үркітпеу үшін жасалады.

13. Аңшының киімі: Аңшының киімі таза және сақталған болуы тиіс. Киімді киер алдында немесе аңшылыққа шыққанда арнайы дұға оқылады.

14. Аңның басы: Аң аулаудан кейін аңның басын жерге қойып, оның көзін жауып қою керек. Бұл ырым аңның жанын тыныштандыру және аңшылықтың табысты болуы үшін жасалады.

15. Аңшылық құралдары: Аңшылық құралдары, мысалы, садақ немесе мылтық, пайдаланылғаннан кейін оларды тазалап, күтім жасау керек. Бұл ырым құралдың сәтті жұмыс істеуі үшін және аңшылықтың табысты болуы үшін маңызды.

Бұл ырым-тыйымдар қазақтың аңшылық мәдениетінің маңызды бөлігі болып табылады. Олар аңшылардың қауіпсіздігін, табысты аңшылықты және табиғатпен үйлесімді қарым-қатынасты қамтамасыз ету мақсатында қабылданған.

Атуға тыйым салынған аңдар

Қазақ халқында аңшылықтың дәстүрлері мен ырымдарына сәйкес, белгілі аңдарды аулауға қатысты ерекше тыйымдар мен шарттар бар. Олардың бірі – буаз және арық аңдарды аулауға тыйым салу. Бұл тыйымның мәні мен мақсатын түсіну үшін, бұл ұғымдарды толықтап қарастырайық:

Буаз аңдарды атуға тыйым

Буаз дегеніміз – ұрпақ әкелетін күйдегі аналық аң. Буаз аңдарды атуға тыйым салудың бірнеше себебі бар:

1. Ұрпақтың сақталуы: Буаз аңдар болашақ ұрпақтың жалғасы болып табылады. Оларды ату табиғи баланс пен экологиялық жүйені сақтау мақсатында қолайсыз болып саналады.

2. Табиғатқа Құрмет: Аңдардың көбейіп, табиғи теңдікті сақтауға мүмкіндік беру – қазақ халқының табиғатпен үйлесімді өмір сүру философиясының бір бөлігі. Буаз аңдарды ату табиғаттың заңдарын бұзу ретінде қарастырылады.

3. Моральдық және этика: Буаз аңды ату, әсіресе оның балалары бар екендігін біле тұра, моральдық және этикалық тұрғыдан дұрыс емес деп саналады.

Арық аңдарды атуға тыйым

Арық дегеніміз – дене салмағы төмен, әлсіз немесе ауру аң. Арық аңдарды атуға тыйым салудың себептері.

1. Экологиялық теңдік: Арық аңдардың аулауы экологиялық балансқа теріс әсер етуі мүмкін. Олар әлсіз болғандықтан, олардың жойылуы экосистеманың одан әрі бұзылуына себеп болуы ықтимал.

2. Құнсыз ерілер: Арық аңдардың терілері мен еттері сапасыз болады, бұл аңшылықтың нәтижелерін нашарлатады. Сондықтан, арық аңдарды аулауға тыйым салынады.

3. Аңшылықтың сәттілігі: Арық аңды ату сәтсіздікке әкелуі мүмкін деп саналады. Аңшының сәтті аңшылық жасауы үшін жақсы және дені сау аңдарды аулау керек.

Буаз және арық аңдарды атуға тыйым салу қазақтың аңшылық дәстүріндегі экологиялық және моральдық нормаларды сақтау мақсатында қабылданған шаралар болып табылады. Бұл тыйымдар табиғаттың тепе-теңдігін сақтау, ұрпақтың жалғасын қамтамасыз ету және аңшылықтың сапасын арттыру үшін маңызды. Аңшының бұл ережелерді сақтауы оның табиғатпен үйлесімді өмір сүруінің көрсеткіші ретінде қабылданады.

Құстарды аулауға тыйым

Құстардың ұяларын немесе жас балапандарын аулауға болмайды. Бұл әрекеттер табиғаттың заңдарына сәйкес келмейді, сонымен қатар құстардың қарғысына ұшырау мүмкіндігі бар.

Құстардың жұмыртқасын мен балапанын аулауға тыйым

Құстардың жұмыртқаларын жарған немесе балапандарын зиянды әрекетпен қатынасқан адамдардың беті шұбар немесе секпіл болады деген наным бар. Мұндай ырымдар балалардың табиғатқа зиян тигізуден сақтануына көмектеседі.

Табиғатқа бүлдіруге тыйым

Аңшылық кезінде табиғатқа құрмет көрсету өте маңызды. Жөн-жосықсыз аң аулау, ұядағы бөлтіріктерді немесе жұмыртқаларды зиянды түрде алу моральдық тұрғыдан дұрыс емес деп саналады. Тәбиғаттағы ағаштарды беталды отау, шөптерді өртеу, бастау бұлақтарды ластауға, экологиялық ортаның теп-теңдігін бұзуға қатаң тыйым салынады.

Аңшылық мезгілдері

Аңшылықта қазақ халқы аң аулаудың нақты мезгілдерін және маусымдарын ерекше қастерлейді. Аңшының аңды дұрыс уақытта аулауы, оның терісінің сапасын сақтап қалу, табиғаттың заңдылықтарын сақтау және моральдық нормаларды орындау – маңызды шарттар болып табылады. Әр маусымда аңшылықтың өз ерекшеліктері мен тыйымдары бар.

Аңшылықтың маусымдары

1. Күзгі аңшылық

Мезгіл: Үйрек ұшып, қаз қонған айдын көлдерде, құлан жортқан кең далада күзгі аңшылық маусымы басталады. Бұл кезеңде аңшылар терісі үшін ауланатын аңдарды жабағы жүнін тастап, жаңа жүні жетілген кезде аулайды.

Маңыздылығы: Терінің сапасы жақсы болғандықтан, күзгі аңшылық табысты әрі жемісті болады. Аң терілерінің сапалы әрі пайдалы болуы күзгі маусымда аң аулаудың артықшылығы.

2. Қысқы аңшылық

Мезгіл: Қыс кезінде аңшылық түнгі уақытта, яғни түлкі мен басқа да аңдарды аулау үшін қолайлы. Түлкі, мысалы, түнде тоғайды сағалап, күндіз иенге шығады.

Маңыздылығы: Қысқы кезеңде аңның қозғалыс белсенділігі мен терісінің жағдайын ескере отырып, аңшылар жоспарларын құрады. Бұл уақытта аң аулау қажеттілігі мен тиімділігі күшейеді.

3. Көктемгі Аңшылық

Мезгіл: Көктем маусымында аң-құстар жаппай түлейді, терісінің сапасы бұзылады, ал олардың көпшілігі ұя басып, балапан шығарады. Аң мен құс киесіне енеді. Бұл кезеңде аң-құстарды аулауға болмайды. Киесі атады деп сенеді.

Маңыздылығы: Құстардың ұя басу кезеңінде, олардың ұрпақтарын қорғау үшін көктемде аңшылық жүргізуге тыйым салынады. Мұның себебі аңшылықтың экологиялық тепе-теңдікті бұзуы мүмкіндігімен байланысты.

4. Жазғы Аңшылық

Мезгіл: Шілде айының соңынан бастап аң-құстарды аулау басталады. Бұл уақытта аң-құстар жетілген, еті мен терісі жақсы болады.

Маңыздылығы: Жазғы аңшылықта еті үшін ауланатын аңдардың еті мен терісінің сапасы жоғары, өйткені бұл мезгілде аңдар жақсы тойынады. Қазақтың аңшылық дәстүрлері аң аулаудың нақты мезгілдерін, ережелерін және тыйымдарын сақтауды қажет етеді. Бұл дәстүрлер табиғаттың заңдылықтарын, экологиялық тепе-теңдікті сақтау және моральдық нормаларды ұстануды қамтамасыз етеді. Аңшылар аң аулаудың әр маусымында дұрыс шешім қабылдап, табиғатпен үйлесімді өмір сүруді мақсат етеді.

Исламдағы аң аулаудың маңызы

Ислам діні бойынша аң аулау – діннің табиғатқа, оның өнімдеріне және экологиялық тепе-теңдікке қатысты көзқарасын көрсету болып табылады. Исламда аң аулау белгілі бір ережелер мен тәртіптерге сәйкес жүзеге асырылады, бұл адамның табиғатпен қарым-қатынасын реттейді. Аң аулаудың маңызы мен исламдағы орны оның заңдары мен қағидаттарына негізделген.

1. Табиғатпен өзара қарым-қатынас:

Исламда табиғат – Алланың жаратылысы және оған құрмет көрсету маңызды. Аң аулау – табиғат ресурстарын пайдалану тәсілі ретінде қарастырылады, бірақ бұл әрекет табиғатқа зиян келтірмеу және экологиялық тепе-теңдікті сақтау шартында жүргізілуі керек.

2. Тамақ Өнімдерін қамтамасыз ету:

Аң аулау – қажетті азық-түлік өнімдерін қамтамасыз ету тәсілі ретінде маңызды. Исламда аңның етін жеуге рұқсат етілген, бірақ етті тек қажеттіліктен тұтыну және ысырапқа жол бермеу керек.

3. Құқықтық нормалар мен тәртіптер:

Исламда аң аулаудың нақты құқықтық нормалары мен тәртіптері бар. Мысалы, аң аулау кезінде адамгершілік нормаларға, соның ішінде аңды тез өлтіру және зиянды азайту қағидаттарына сәйкес болу керек.

4. Жануарлардың құқықтарын Құрметтеу:

Ислам жануарлардың құқықтарын құрметтеуді, оларды азаптауға жол бермеуді талап етеді. Аң аулау кезінде бұл құқықтарды сақтау маңызды, яғни аңды қайырымды түрде өлтіру және оның терісін, еті мен басқа да бөліктерін мейірімді түрде пайдалану керек.

5. Әлеуметтік және экономикалық маңызы:

Аң аулау кейбір қауымдар үшін әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан маңызды болуы мүмкін. Ол жергілікті қоғамның өмір сүру деңгейін жақсартуға және жергілікті экономиканы қолдауға ықпал етеді.

6. Рухани және моральдық құндылықтар:

Аң аулау исламдағы рухани және моральдық құндылықтарға сай болуы керек. Бұл әрекеттің мақсатында адамгершілік пен жауапкершілік болуы тиіс, өйткені аң аулау табиғатпен үйлесімді және әділ қарым-қатынасты талап етеді. Илсамдағы аң аулау табиғатпен үйлесімді қарым-қатынасты, құқықтық нормаларды сақтау мен моральдық құндылықтарды құрметтеуді талап етеді. Аң аулау – тек азық-түлік қамтамасыз етудің тәсілі ғана емес, сонымен қатар табиғатты сақтауға және жануарлардың құқықтарын құрметтеуге негізделген әрекет. Исламдағы аң аулау адамның табиғатпен дұрыс қарым-қатынасын және оның моральдық жауапкершілігін көрсетеді.

Болат БОПАЙҰЛЫ