ҚАЗАҚТЫҢ ЖІЛІК ҰСЫНУ ЖОЛЫ

Қазақтың дәстүрлі дастарқанында әрбір жіліктің өзіндік орны, мағынасы, және ерекше тарту жолы бар. Олардың ішінде “кәрі жілік” пен “асықты жілік” айрықша мәртебеге ие, және әрбірінің тарихы мен мәдени мәні тереңде жатыр.

Кәрі жілік

“Кәрі жілік” немесе “қар жілік” – малдың қол жіліктерінің ішіндегі ең қадірлісі, әрі үлкен мағынаға ие. Бұл жілік қарияларға ұсынылады, бірақ қыз-келіншектерге, жас жігіттерге берілмейді. Оның пішіні иілген, бұлшық еттері қалың болғандықтан, ұрпақтан-ұрпаққа құрмет пен киені білдіретін символ болып саналады.

Халқымыздың ежелгі дәстүрінде кәрі жілікті киелі деп танып, жілікті ырымдау әдеті де болған. Кәрі жіліктің тесігінен өткізіп, кереге басына іліп қою, оны «құрық ұстаған күзетші» ретінде символдау арқылы жаудан, ұры-қарыдан, бақытсыздықтан қорғайды деп сенген. Бұл наным 21 ғасырдың басына дейін сақталып келген және көптеген аңыз-ертегілерде сипатталады.

Асықты жілік

“Асықты жілік” – артқы санның жілігі, ортан жілікке жалғанады. Көбіне күйеу бала, келіндерге және жас отау иелеріне ұсынылады. Оның қосымша «асық» сүйегі бар, ол төрт түлік малдың жағдайына қатысты болжам жасау үшін де қолданылған. Асық ойыны қазақ халқының ұрпақтан-ұрпаққа қалдырған ұлттық ойындарының бірі ретінде баланың шыдамдылығын, мергендігін, дәлдігін дамытуда маңызды рөл атқарған. Асық арқылы бал ашу, болжам жасау дәстүрлері мен ырымдар да болған. Бала асықтың сіңірін жемей, оны ойынға қолданған, ал «алшысынан түсу» бақыт пен сәттілікті білдіреді. Екі жіліктің де ерекше орнымен ғана емес, философиялық астарымен де халқымыздың мәдениетінде айтарлықтай орны бар.

Тобық

Тобық — малдың артқы аяғының төменгі жағында орналасқан, сіңірмен тікелей жалғасқан кішкентай, бірақ маңызды жілік. Бұл жілік арқаның қимылын реттеп, төрт түлік малдың аяғын толықтай ұстап тұруда қызмет етеді. Қазақта «Тобықтай сөз айт, көпсөзділікке жол берме» деген мақал осы жілікпен байланысты айтылған, өйткені тобық – шағын, бірақ дене үшін маңызды буын. Қазақ дастарқанында тобық етті тағам ретінде қарастырылмағанмен, ет жіліктерінің құрамында кішкентай әрі сүйкімді болғандықтан, көбінесе балаларға немесе үйдегі кішкентайларға беріледі.

Тобықты балаларға бергенде, үлкендер «бір күні осы тобықты тістеген бала биікке жетіп, болашақта асқар тау болар» деп ырымдаған. Сонымен қатар, бұл жілік баланың қолына ыңғайлы болғандықтан, балаларға сәлем-десең ретінде де ұсынған.

Жамбас

Жамбас – малдың артқы аяқтарының жоғары бөлігінде орналасқан, көлемді әрі етті мүше. Жамбас жілік көбінесе басты қонақтарға, құрметті қарттарға ұсынылады. Қазақ дастарқанында жамбастың ерекше орны бар, өйткені ол – ең қадірлі ет бөлігі. Құрметті адамға жамбас ұсынылғанда, ол оған көрсетілген ерекше сыйластық пен құрметтің белгісі болып есептеледі. Қазақ халқы қонаққа жамбасты тартқанда, «жасы ұзақ болсын», «молшылықта болсын» деп тілеген.

Жамбас жіліктің жіңішке бөлігінде өте қатты сүйектер орналасқандықтан, қазақта бұл сүйекпен ауқатталған адамдарға күш-қуат берілетініне сенген. Жамбасты қадірлі қонақтарға беру, ел арасындағы сыйластықты нығайтуға бағытталған. Ежелгі қазақ дәстүрінде жамбасты үлкен басшыларға, ақсақалдарға және отбасының басына тарту дәстүрі осыдан туындаған.

Белдеме

Белдеме малдың бел бөлігінде орналасқан. Ол, әсіресе, құдалықта немесе ерекше мерекелік дастарқандарда маңызды рөл атқарады. Белдеме сүйегі отбасындағы құрметті адамдарға, қарттарға, ер азаматтарға ұсынылады. Белдемені сыйлы қонаққа беру арқылы үй иесі оған ерекше ілтипат білдіріп, үлкенді сыйлау дәстүрін сақтайды. Белдемені бергенде, үй иесі сол адамға деген құрметін көрсетіп, оның ұзақ ғұмырын тілеп, бата сұрайды.

Қорыта айтқанда, қазақ халқының дастарқанында әрбір жіліктің өзіндік орны, маңызы және оны кімге беру керектігі жөнінде терең дәстүрлер қалыптасқан. Бұл дәстүрлер қазақ халқының қонақжайлығын, үлкенге құрметін және өзара сыйластықты білдіреді. Әрбір мүшені беру арқылы қазақ халқы өздерінің өмірлік даналығын, тәлім-тәрбиелік қағидаларын, рухани байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуді мақсат еткен.

Құйымшақ

Құйымшақ — малдың құйрық түбіндегі майлы, дөңгелек сүйек. Бұл сүйек әдетте ең құрметті, сыйлы қонақтарға ұсынылады. Қазақ халқында құйымшақты беру арқылы сыйлы қонаққа құрмет көрсетіледі, себебі бұл сүйек – етті, майлы, әрі дәмді бөліктердің бірі. Құйымшақ қазақ дастарқанында ерекше орын алады және құйрық-маймен бірге берілетін аса қадірлі мүше саналады. Көптеген қазақ отбасында құйымшақты тек сыйлы кісілерге ғана ұсынады, өйткені бұл адамға деген ерекше ілтипаттың белгісі.

Құйымшақты берудің астарында қазақтың ежелгі сенімдері мен ырымдары жатыр. Құйымшақ алған адамға сол үйдің барлық жақсылығы мен берекесі өтеді деп сенген. Осылайша, қазақтар құйымшақты сыйлы адамдарға ұсына отырып, олардың құрметін арттыруға, өздерінің жақсы тілектерін білдіруге ұмтылған.

Қара қабырға

Қара қабырға — малдың белдік тұсында орналасқан қабырғалар. Бұл қабырғаларды көбінесе орта жастағы ер азаматтарға немесе туыс адамдарға ұсынады. Қара қабырға – орташа сый көрсетілетін ет бөлігі, оны көбінесе отбасы мүшелері мен жақын туыстарға береді.

Қазақтар қара қабырғаны ер азаматтарға бергенде, сол адамға деген арқа сүйерлік, бауырмалдықты білдіреді. Бұл дәстүрлі тарту орта жастағы адамдарға қуат беріп, олардың еңбегіне демеу болады деп сенеді. Қара қабырға — дастарқандағы сый-құрметті білдіретін мүшелердің бірі және оны бөлісу отбасы мен туыстар арасындағы жақындықты нығайтады.

Жауырын

Жауырын — малдың иық тұсында орналасқан үлкен сүйек. Жауырын көбінесе үйдің жас жігіттеріне немесе қонаққа келген жақын туыстарға ұсынылады. Бұл жілікті беру арқылы қазақтар жігіттерге батылдық, қайсарлық тілейді. Жауырын – күш пен қуаттың символы ретінде қарастырылады, сондықтан оны ер азаматтарға немесе үйдің болашағы ретінде қаралатын жастарға береді.

Жауырынға қатысты қазақ халқының ерекше ырымдары бар. Мысалы, жауырынды сындыруға болмайды, себебі бұл жамандыққа жорылады. Жауырынды үй иесі кескенде, етін мұқият тазартып, бүтін қалдыруы керек деп санайды. Жауырынды ұсыну арқылы қазақтар сол адамға күш-қуат беріп, үлкен үміт артатынын білдіреді.

Мойын

Мойын — малдың басына жақын орналасқан, етті әрі сүйегі жуан мүше. Мойынды әдетте жас балалар мен әйелдерге береді, өйткені ол – салыстырмалы түрде ауыр, бірақ сіңірі көп бөлік. Қазақ салтында мойын жілігін әйелдер мен балаларға беру олардың отбасындағы үлесін, жауапкершілігін көрсетеді.

Мойынмен байланысты «мойнына жүк арту» деген түсінік бар, ол адамның белгілі бір міндеттерді өзіне қабылдауына ишара жасайды. Сондықтан мойынды ұсыну арқылы үй иесі әйелдерге немесе жастарға рухани жүк, сенім артады. Мойын жілігінің етін қонақтар дастарқан басында бөлісіп жегенде, олардың бірлік пен ынтымақты білдіретіні айтылады.

Шеке

Шеке — малдың бас сүйегінің бөлігі, көбінесе бас сүйектің екі жағына орналасқан, етті және майлы сүйектер. Қазақ халқында шекені сыйлы қонақтарға, әсіресе үлкендерге ұсыну дәстүрі бар. Шекені берудің өзі де ерекше рәсім, өйткені бұл мүшені беру арқылы үй иесі қонаққа құрмет көрсетіп, оларға ұзақ ғұмыр, береке-бірлік тілейді.

Шекені беру арқылы қазақтар үйдегі сыйлы адамдарға деген ілтипатын, оларға деген тілегін білдіреді. Шекені дастарқан басында жеу және оны бөлісу рәсімі қонақтарға ерекше көңіл бөлуді, олардың келуіне қуаныш сезімін білдіреді.

Қорыта келгенде, қазақ халқында дастарқанға қойылған әрбір жіліктің өз мән-мағынасы, символдық маңызы бар. Әрбір сүйекті тарту арқылы қазақтар өздерінің рухани-мәдени құндылықтарын, үлкенге құрметін, кішіге ізетін көрсетеді. Бұл дәстүрлер тек қана тамақ жеу процесі ғана емес, ол – ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан өмір сүрудің, қарым-қатынастың, татулықтың ерекше бір үлгісі.

 

Болат БОПАЙҰЛЫ