ҚАЗАҚТЫҢ «ҚЫМЫР-ЖЫМЫР» ДЕГЕН СӨЗІ...

Этимологиялық мәні

“Қымыр-жымыр” – қазақ тіліндегі байырғы қос сөз, адамның немесе жан-жануардың ұсақ, тынымсыз әрекеттерін, шарғез мінезін, қозғалыстарын сипаттауға арналған. Сөздің түпкі мағынасы мен шығу тегі күнделікті қимыл-қозғалыстардан туындаған және бейнелі түрде адам мінез-құлқына ауысқан.

1. “Қымыр”

• Шығу төркіні – “қыбыр” сөзімен байланысты. “Қыбырлау” – өте майда, ұсақ қозғалыс жасау дегенді білдіреді. “Қымыр” осы мағынаны тереңдетіп, адамның немесе заттың тынымсыз, тұрақсыз әрекетін сипаттайтын сөзге айналған.

• Сонымен қатар, “қым” түбірі “қысып ұстау”, “жинау”, “тартылу” сияқты әрекеттерді білдіреді, бұл жерде әрекеттегі ұсақтықты көрсетеді.

2. “Жымыр”

• Түбірі – “жым” сөзінен шығып, “жылдам”, “тынымсыз”, кейде жасырын әрекет немесе шарғез қимылды меңзейді. Бұл сөз көбінесе жеңілтек, ұсақ мінез-құлықты сипаттау үшін қолданылады.

• “Жымыраңдау” деген тіркес те осы түбірден шығып, адамның шарғез, ұсақ қылықтарын көрсетеді.

• Байырғы түркі тілдерінде “жым” мен “жымыр” – қозғалыссыздық, тыныштық, жасырыну сияқты мағыналарға ие болған. Бірақ қазақ тілінде бұл сөз тынымсыз, жеңілтек қимылға ауысқан.

Қазақ тілінде әрекет пен қимылдың сипатын, көбінесе ұсақ қозғалыстарды, қолдың икемділігін сипаттайды. Бұл сөздер, әсіресе, қолға және саусақтардың икемді қимылына байланысты туындаған болуы мүмкін.

1. “Қымқыр” – қолдың немесе саусақтың бір нәрсені қысып ұстау, жинау, ұстап алу қимылын білдіреді. Сөздің түбіріндегі “қым” – жабу, бүркеу, тығу деген мағыналарға жақын.

2. “Жымқыр” – қолдың екінші қимылы, ұстаған затты тез жасыру немесе ептілікпен алуды білдіреді. Мұндағы “жым” түбірі – жабу, тығу, жасыру деген мағыналармен байланысты. Бұл сөздер табиғи түрде адамның қол қозғалыстарынан туындап, кейіннен басқа да ауыспалы мағыналарға ие болған. Мысалы, ұрлап алу немесе жасырын әрекет жасау.

Бір қызығы «Қымқыр» – төрт саусақтың алғашқы буынында (саусақтарды бүгіп, бір нәрсені қысып ұстау әрекетінде) қолданылады. Бұл әрекет жиі нақты, қысқа ұстау немесе жинау қимылын білдіреді. Соған байланысты қымыры көп саусақты «Қымыр»деп атайды екен.

«Жымқыр» – саусақтардың екінші буынында (саусақтарды мейлінше бүгіп, ұстаған затты жасыру немесе қысу қимылы) орын алады. Сондықтан ол саусақты «Жымыр» деп атаған екен. Бұл атаулардың қолдың қозғалысын сипаттауы халықтың күнделікті өмірде байқампаздығы мен заттарға ат қою шеберлігін көрсетеді.

Қолданыстағы мағыналары

1. Адамға қатысты:

• Қымыр-жымыр көп адам” – мазасыз, бір орында отыра алмайтын, шарғез мінезді адам

• “Қымыр-жымыры жоқ” – байсалды, жинақы, тыныштықты сақтайтын адам.

2. Жағдайға қатысты:

“Үйдің ішінде қымыр-жымыр көп” – тынымсыз әрекеттердің жиынтығы, бір орында тұрақсыздықтың болуы.

3. Қозғалысқа қатысты:

Жануарлардың немесе адамдардың ұсақ әрі тынымсыз қозғалысын көрсету үшін қолданылады.

Мысалдар мен тіркестер

1. “Бала-шаға қымыр-жымыр, үйдің іші тынымсыз қимылға толы.”

– Тынымсыз әрекеттердің көптігі айтылған.

2. “Қымыр-жымыры көп адам екен, бір орында тыныш отыра алмайды.”

– Бұл сөйлем адамның мінез-құлқын сипаттайды.

3. “Ол қымыр-жымыр болмай, оқтай түзу отыр.

– Адамның байсалды, жинақы отырысы бейнеленген.

Тұрақты тіркестер мақал-мәтелдер:

• “Қымыр-жымыры көптің ісі өнімсіз.”

– Тынымсыз, артық әрекеттер істің нәтижесін нашарлатады.

• “Жымыраңдап жүріп, іс тындырмады.”

– Адамның жеңілтек, шарғез мінезі ешқандай пайдалы іс әкелмегенін көрсетеді.

• “Қымыр-жымыр болмай, сабыр сақта.”

– Байсалдылық пен сабырдың маңызын насихаттайтын нақыл.

• “Қымыр-жымыр” – қазақ халқының күнделікті өмірден туындаған, адамның қимылы мен мінезін терең әрі бейнелі сипаттайтын ерекше қос сөзі. “Қымыр” – ұсақ қозғалыстарды, ал “жымыр” – шарғез, беймазалықты білдіреді. Бұл тіркес мазасыздық пен тынымсыз әрекеттерді ғана емес, олардың кері әсерлерін де көрсетеді. Этимологиялық тұрғыдан бұл сөздер халықтың қимыл-қозғалысты және мінез-құлықты сипаттаудағы байқағыштығы мен шеберлігін айқын дәлелдейді.

Болат БОПАЙҰЛЫ