ҚАЗАҚТЫҢ БҰЛАҚ КӨЗІН АШУ САЛТЫ
Сөз төркіні
Этимологиялық мәні
“Бұлақ” – бұл қазақ тілінде табиғи су көзін білдіретін сөз. Ежелгі түркі тілінде де “бұлақ” сөзі “су шығатын жер, бастауы бар су көзі” деген мағынада қолданылған. Бұл сөз ата-бабамыздың тұрмысында аса маңызды орын алған, себебі су – тіршіліктің негізгі қайнар көзі.
“Көз” – бұлақтың “көзін” ашу дегенде “көз” сөзі “бастау,” “қайнар” деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз тек бұлаққа ғана емес, кез келген нәрсенің бастауына, түпкі мәніне қатысты айтылады. Қазақ тілінде “көзін ашу” тіркесі бір нәрсені бастапқы қалпына келтіру, табиғи бастауын табу деген мағынаға ие.
“Ашу” – “ашу” сөзі бұл тіркесте қандай да бір нәрсені бастапқы, табиғи күйінде қол жетімді ету, кедергілерден арылту деген мағына береді.
Сөздіктегі ұғымы
“Бұлақ көзін ашу” тіркесі қазақ тілінің сөздігінде табиғи су көздерін тазартып, олардың еркін ағуын қамтамасыз ету үшін жасалатын әрекет ретінде түсіндіріледі. Бұл ұғым қазақ халқында тек физикалық әрекет емес, сонымен бірге табиғатқа құрмет көрсетудің, табиғи ресурстарды сақтаудың және көбейтудің символымен ғана шектелмей, сонымен бірге халықтың рухани жаңғыруын, өсіп-өнуін, табиғатпен үндесуін бейнелейтін символға айналған.
Бұлақ көзін ашу дәстүрі
Қазақ халқының табиғатқа деген ерекше құрметі мен қамқорлығын бейнелейтін ежелгі салттарының бірі. Бұл дәстүр табиғаттың байлығын қадірлеп, оның қайнар көздерін сақтап қалуға бағытталған.
Табиғат – ұлы даланың тіршілік көзі
Қазақ халқы ежелден-ақ табиғаттың барлық құбылыстарымен үндесіп өмір сүрген. Әрбір табиғи құбылыстың маңызы мен қадірін түсініп, күнделікті тұрмыс-тіршілігінде соған икемделген. Ауа, су, жер, мал, өсімдік сияқты барлық табиғат нығметтерін Жаратушының сыйы деп бағалап, оларды ерекше қастерлеген.
Су – өмір көздерінің бірі
Су – қазақ халқы үшін тіршіліктің қайнар көзі. Сусыз өмірдің мәні жоқ екенін, ол жерді нәрлендіріп, өсімдікке өмір сыйлайтынын түсінген. Су жаңбыр болып жауғанда, бұлақ болып аққанда табиғаттың жандануына, мал мен адамның тіршілік етуіне жол ашатыны белгілі. Халқымыз бұл құбылысты ерекше қадірлеп, бұлақ көзін ашуды үлкен дәстүрге айналдырған.
Киелі байлықтарға құрмет көрсету
Халық су, жер, ауа, өсімдік, мал сияқты табиғи байлықтарды киелі деп санаған. Олардың барлығын қастерлеп, ұрпаққа осы байлықтарды аялауды, сақтауды, ысырап етпеуді үйреткен. Бұл дүниелерді сақтап, молайтудың жолын іздеп, ұрпаққа бұл игіліктерді қалдыруды мұрат еткен.
Бұлақ көзін ашудың мәні
Бұлақ көзін ашу – Ұлыстың ұлы күні Наурыз кезінде дәстүрлі түрде атқарылатын іс. Бұл мерекеде ауылдың үлкендері мен жастары жиналып, жердің нәрін ашу мақсатында бұлақтардың көзін тазартып, оларды қайта жандандыруға тырысқан. Бұл салт арқылы халық табиғатқа деген махаббатын, қамқорлығын және оған деген жауапкершілігін көрсетті.
Табиғатты қорғаудың мәні
Қазақ халқы табиғатты қорғауды ұрпағына өнеге етіп қалдырған. Әр бұлақтың көзін ашу арқылы жерді гүлдендіруді, тіршілікті сақтауды және көбейтуді мұрат еткен. Бұл дәстүр арқылы жас ұрпақ табиғатқа қамқорлық жасауға, оның байлығын сақтап, келешек ұрпаққа жеткізуге тәрбиеленді.
Бұлақ көзін ашудың символикалық мағынасы
Бұлақтың көзін ашу – өмірдің, өсіп-өнудің, жаңа бастаманың нышаны ретінде қарастырылған. Бір бұлақтың көзін ашу арқылы айналаға тіршілік нәрін беру, табиғатқа жаңару мен жаңғыру әкелу салты осындай терең философиялық мәнге ие.
Дәстүрді жаңғырту және сақтау
Бүгінгі күні де бұлақ көзін ашу дәстүрін жаңғыртып, оның рухани құндылығын қайта жандандыру маңызды. Бұл – табиғатқа деген құрметті, қоршаған ортаға қамқорлықпен қарауды ұрпақтан ұрпаққа жалғастыру, қазақ халқының табиғатпен үндестігін сақтау дегенді білдіреді.
Ислам дінінің көзқарасы
Исламда арнайы “бұлақ көзін ашу” салты туралы нақты ұғым жоқ. Дегенмен, Ислам дінінде табиғатты қорғау, суды қадірлеу және оны ысырап етпеу туралы көптеген насихаттар бар, ал бұл идеялар қазақ халқының бұлақ көзін ашу дәстүрімен үндеседі. Мұсылмандық тұрғыда су – Алланың адамзатқа берген негізгі нығметтерінің бірі. Құран мен хадистерде судың қасиеті мен оның адам өміріндегі орны жиі айтылады. Суды таза ұстау, оны ысырап етпеу және өзге адамдарға су көздерін қолжетімді ету – Исламдағы маңызды қағидаттардың бірі.
Исламдағы су қадірлеу ұғымдары
1. Құранда судың Алланың рақымы екені және барлық тіршіліктің судан жаратылғаны айтылады. Мысалы, Құранда: “Біз барлық тіршілікті судан жараттық” (Әнбия сүресі, 30-аят) делінген. Бұл аят судың маңызды әрі қасиетті екенін көрсетеді.
2. Исламда біреуге су беру немесе қоғамдық су көздерін ашу – ең сауапты істердің бірі саналады. Суды мұқтаждарға беру садақаның бір түрі ретінде есептеледі, ал қайырымдылық мақсатында құдық немесе бұлақ көзін ашу, су жолдарын тазалау – мұсылмандар үшін үлкен сауапты амал болып саналады.
3. Хадистерде Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) су, от, жайылым сынды игіліктердің барлық адамдарға ортақ екенін айтып, оларды қоғам игілігі үшін сақтау керек екенін насихаттаған. Бұл қоғамның игілігі үшін бұлақ, құдық, өзендерді тазалап, су көздерін ашудың маңыздылығын көрсетеді.
Қазақ дәстүріндегі бұлақ көзін ашудың исламмен үндестігі
Қазақ халқының бұлақ көзін ашу дәстүрі Исламдағы табиғатқа, суға деген құрметпен үйлеседі. Қазақтың бұл дәстүрінде бұлақ көзін ашу арқылы қоғамға пайда әкелу, табиғатты қорғау, ұрпаққа мұра ету сияқты мағыналар бар. Бұл – Исламдағы садақа мен қоғамдық игілік ұғымдарымен сәйкес келеді. Сондықтан, бұлақ көзін ашу дәстүрі Ислам құндылықтарына сай келетін, табиғатты қорғау мен қайырымдылықты насихаттайтын қазақ халқына тән көркем дәстүр деп айтуға болады.
Болат БОПАЙҰЛЫ
