ҚАЗАҚТЫҢ БІТІМШІ ДӘСТҮРІ
Сөз төркіні
Этимологиялық мәні
“Бітімші” сөзінің этимологиясы “бітім” және “-ші” жұрнағынан құралған. Мұндағы “бітім” сөзі қазақ тілінде бейбітшілік, келісім, ымыраласу деген мағыналарды білдіреді. Бұл сөздің түпкі мәні татуласу, тыныштық орнату идеясын қамтиды. Ал “-ші” жұрнағы белгілі бір іс-әрекетті атқарушы адамды білдіреді, яғни “бітімші” – келісім жасаушы, дауды шешуші, тараптарды татуластырушы адам деген мағынаны береді.
Сөздіктегі ұғымы
Сөздікте “бітімші” – дауласқан, жанжалдасқан адамдарды татуластырушы, ымыраға келтіруші тұлға ретінде анықталады. Бітімші тек екі жақты келісімге келтіруші емес, сонымен бірге қоғамда әділдік пен бейбітшілікті сақтаушы, ел арасындағы бірлікті насихаттаушы ретінде де қарастырылады. Бұл сөз қазақ мәдениетінде ақылгөй, дана, әділ және көпті көрген адамға қатысты қолданылады.
Бітімшілік дәстүрі
Қазақ халқында терең мәнге ие, адамдар арасындағы жанжалдарды бітіммен шешуге бағытталған дәстүр. Бітімшілік дәстүрі ежелден бері қазақ қоғамында ынтымақ пен бейбітшілікті сақтаудың негізі ретінде танылып келеді. Бұл дәстүрдің мақсаты – дау-жанжалдарды шешу барысында тараптар арасында келісімге келу, жауласуды тоқтату және достықты орнату болып табылады.
Бітімшілердің рөлі
Бітімшілік дәстүрін жүзеге асыратын арнайы адамдар – бітімшілер деп аталған. Олар көбінесе елге сыйлы, ақылды, әділдікті ту еткен, жасынан көпті көрген және жұрттың құрметіне бөленген ақсақалдар немесе билер болатын. Бітімші – әрдайым әділеттілікті, адамгершілікті және парасаттылықты насихаттай отырып, дауласқан тараптарды татуластырушы рөлін атқарған. Бітімшілер тараптардың мүддесін түсініп, екі жақты бейбіт жолмен келісімге келуге, түсіністік орнатуға үндеген.
Бітімшілік рәсімдері
Бітімшілік рәсімдері қатаң ережелер мен дәстүрлерге негізделген. Жанжалдасқан тараптардың келісімге келуі үшін арнайы рәсімдер атқарылатын. Олардың ішінде бітімге келу белгісі ретінде қымыз ішу, қол алысу, құшақтасу және ақ тілеу айту сияқты қимылдар жасалатын. Бұдан бөлек, келісімге келу мақсатында екі тарапқа ортақ адам құн төлеп, тараптар кешірім сұрау арқылы татулықты орнатқан. Қандай жағдай болмасын, қазақ бітімшілік арқылы қантөгіссіз, бейбітшілік орнатуға тырысты.
Бітімшілік шешімдерінің күші
Бітімшілер шығарған шешімдер өте маңызды әрі құрметті саналған, себебі олар халықтың қолдауына сүйенген. Бітімшілердің шешімдері заң ретінде қабылданған және оны орындамау айыпты болып саналатын. Бітімшілік келісімнің күші бір-бірін сыйлауға, руаралық татулық пен бейбітшілікті сақтауға ықпал еткен. Екі жақ келісімге келгеннен кейін, ол ұрпақтан ұрпаққа беріліп, тек бір отбасының емес, бүкіл елдің мүддесі үшін маңызды саналатын.
Бітімшілік дәстүрінің мәні
Қазақтың бітімшілік дәстүрі, ең алдымен, адамдардың бір-бірімен татуласып, бейбітшілік орнатуға негізделген. Бұл дәстүр адамдар арасындағы қарым-қатынасты нығайтып қана қоймай, елдің бірлігі мен тыныштығын сақтау жолындағы маңызды қадам болған. Бітімшілік – қазақ халқының ұлылығын, даналығын, адамгершілігін айшықтайтын дәстүрлердің бірі. Бітімшілік дәстүрі арқылы қазақ халқы бір-біріне кешірімді, жанашыр болып, ұлттың біртұтастығын сақтап отырған.
Исламдағы бітімшілік дәстүрдің мәні
Исламдағы бітімшілік дәстүрі (арабша: сульх, ислах) – адамдар арасындағы татулықты, бейбітшілікті, әділеттілікті сақтауды насихаттайтын маңызды құндылықтардың бірі. Исламда адамдарды татуластыру, жанжалдарды әділдікпен шешу – құлшылықтың жоғары деңгейі және Алланың ризалығына жеткізетін амал деп есептеледі.
Бітімшілік пен татулықтың маңызы
Құран Кәрім мен хадистерде бітімшілікке шақыруға көп көңіл бөлінген. Мысалы, Құранда Алла Тағала адамдарды әрқашан әділетті болуға және дау-дамайды бейбіт жолмен шешуге шақырады:
«Егер мүміндерден екі топ соғысса, дереу олардың арасын жарастырыңдар» (Құран, Хужурат сүресі, 9-аят).
Бұл аят татулықты сақтау үшін жанжалдарға араласып, екі жақты келісімге келтірудің маңыздылығын көрсетеді. Исламда адамдар арасындағы татулық Алланың алдындағы міндетті амал болып табылады, және әрбір мұсылман адам бейбітшілікке шақыруға жауапты.
Пайғамбардың (с.ғ.с.) бітімшілікке үлгі болуы
Пайғамбар Мұхаммедтің (с.ғ.с.) өмірі бітімшіліктің көрнекті үлгісін көрсетеді. Меккедегі мүшріктермен келісімге келу мақсатында жасалған Худайбия келісімі – Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бітімге келуге және қан төгілмеуіне деген ұмтылысын айқын көрсетеді. Бұл келісім, бастапқыда кейбір сахабаларға қолайсыз көрінгенімен, нәтижесінде көптеген адамдардың исламға кіруіне ықпал етті.
Бітімші болудың сауабы
Хадистерде де екі адамды татуластырудың сауабы жоғары екені айтылады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Екі адамның арасын жарастыру – намаз, ораза және садақадан да артық» деген (Әбу Дауд). Бұл хадис екі адамды татуластырудың Алла алдында құндылығын көрсетеді.
Бітімшілікке қойылатын талаптар
Исламда бітімшілікке қол жеткізуде әділдік, шынайылық және адалдық талап етіледі. Екі жақтың да келісімге өз еркімен келуі, олардың мүдделері мен құқықтарының сақталуы маңызды. Әділетсіздікке жол берілмеу, екі тарапқа да тең қарау исламдағы бітімшілікке тән негізгі қағидалар болып табылады. Сонымен қатар, бұл үдерісте бір тарапқа ғана емес, екі жақтың да келісімге келуіне күш салу қажет.
Исламдағы бітімшіліктің қазіргі қоғамдағы маңызы
Бітімшілік дәстүрі исламда қоғамдағы бірлікті, тыныштықты, өзара түсіністікті сақтауға бағытталғандықтан, бұл принцип қазіргі қоғам үшін де маңызды болып отыр. Туыстар, достар, көршілер арасындағы кикілжіңдерді бейбіт жолмен шешу – қоғамдағы бірлікті сақтаудың кепілі.
Осылайша, исламдағы бітімшілік дәстүрі адамдарды жақсылыққа, бірлікке, әділдікке және сабырлылыққа шақырып, қоғамдағы татулықты сақтаудың маңызды бір жолы ретінде қалыптасқан.
Болат БОПАЙҰЛЫ
