ҚАЗАҚТЫҢ АҚТЫҚ ҒҰРПЫ
Сөз төркіні
Этимологиялық мәні
"Ақтық" сөзі қазақ тілінде бірнеше мағынаны қамтиды. Этимологиялық тұрғыдан алғанда, "ақтық" сөзі "ақ" түбірінен шыққан, ал "ақ" сөзі қазақ тілінде тазалықты, пәктікті, киелілікті, қасиеттілікті білдіреді. Тарихи тұрғыдан, "ақ" түсі түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының, дүниетанымында ерекше орын алған. "Ақ" түсі аспан, құдай, киелі нәрселермен байланысты болғандықтан, ол түрлі ғұрыптарда маңызды рөл атқарған.
Сөздіктегі ұғымы
Қазақ тілінің сөздігінде "ақтық" ұғымы көбінесе келесі мағыналарда қолданылады:
1. Қорғау және сақтандыру құралы: Ақтық – бұл әртүрлі бәле-жаладан, жамандықтан, ауру-сырқаудан сақтандыру үшін адамдардың киелі деп саналған жерлерде немесе заттарда байлайтын мата, жіп немесе басқа да заттар. Бұл заттар адамды және оның жақындарын қорғайды деп сенілген.
2. Ғұрыптық нысан: Ақтық – қасиетті, киелі деп танылған орындарға байланатын немесе қойылатын зат. Бұл затты байлау арқылы адамдар Жаратушыдан, рухани күштерден қолдау сұрап, өз тілектерін білдіреді.
3. Тазалықтың белгісі:
Ақтық – "ақ" сөзінен шыққандықтан, ол пәктікті, тазалықты және рухани жаңаруды білдіреді. Бұл қазақ халқының ақ түсіне қатысты мәдени мағыналарын көрсетеді.
Ғұрыптық мәні
"Ақтық" сөзі тек қана зат немесе мата ретінде емес, сонымен қатар, қазақ халқында "соңғы" немесе "қорытынды" мағынасында да қолданылған. Мысалы, "ақтық сапар" (соңғы сапар, яғни адамды жерлеу), "ақтық сөз" (соңғы айтылған сөз) және "ақтық рет" (соңғы рет) сияқты тіркестерде кездеседі. Бұл тіркестерде "ақтық" сөзі адамның өмір жолының соңғы кезеңдерін білдіреді. Осылайша, "ақтық" сөзі қазақ тіліндегі байырғы, көпқабатты ұғымдардың бірі болып табылады. Ол бір жағынан қорғау, сақтандыру, рухани тазалық ұғымдарымен байланысты болса, екінші жағынан "соңғы", "қорытынды" деген мағыналарды қамтиды.
Ақтық байлау
Ақтық байлау рәсімі – бұл арнайы салт ретінде орындалатын және рухани тазалықты сақтау, тілек тілеп, Жаратушыдан шапағат сұрау үшін жасалатын рәсім. Бұл рәсімнің негізінде адамдардың әулиелі орындарға бару арқылы байланған ақтықтар арқылы рухани тазалану, рухани байланыс орнату мақсаты жатыр. Ақтық байлау рәсімі кезінде дұға оқылып, ақ матаға немесе басқа да заттарға тілек тілеп, әулиелі жерге байлайды. Байланған ақтық – адамның рухани әлеміндегі ізгіліктер мен сенімдердің символы болып табылады.
Ақтық байлау – қазақтың ежелден келе жатқан рухани дәстүрлі ғұрыптарының бірі. Бұл ғұрып әулиелі, киелі орындарға барып, дұға оқып, тілек тілеп, сол жердің қасиетінен шапағат тілейтін салт-дәстүрді қамтиды. Ел ішінде Сарыарқа, Маңғыстау, Шымкент, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда өңірлерінде әулиелі жерлерге барып ақтық байлау кеңінен таралған. Әулиелердің қабіріне барған адамдар ақтық ретінде ақ мата, киімнің шүберегі, ақша секілді заттарды түйіп байлайды. Ақтық байлау арқылы адамдар Жаратушыдан мейірім, шапағат, тілеу тілеп, әулие-әнбиелерден қолдау күтеді.
Ақтық байлау көбінесе Бекет ата, Домалақ ана, Оспан қожа, Болған ана, Қарахан әулие сияқты көптеген қасиетті орындарда орын алады. Бұл дәстүрдің терең мәні бар: ақтық байлау арқылы адамдар рухани байланысын нығайтып, Жаратушының назарын аударуды көздейді. Байланған ақтықтарды жолы түскен кез келген адам дұға оқып алып, жақсылық тілеу мақсатында пайдаланады. Ақтықтан алынған тиын-теңгелерді теріс іс-әрекетке, арақ-шарапқа жұмсауға қатаң тыйым салынады.
Ақтық беру
Ақтық беру ғұрпы да қазақ мәдениетінде маңызды рөл атқарған. Ертеде ақтық ретінде үй жануарларын (түйе, жылқы, қошқар) марқұмның отбасына жақын туыстары, егер марқұм би немесе төре болса, сыйға тартқан. Ақтық беру ғұрпы арқылы адамдар қайтыс болған жақындарының рухына құрмет көрсетіп, оның рухына арнап жасалған әрекеттердің дұрыстығына сенімділік артады. Ақтық ретінде байланған немесе берілген заттар табиғаттан тыс күштерге, әулиелерге арналды деп саналған.
Қаражаты жоқ адамдар ақтық ретінде заттар немесе маталар бере алған. Бұл ғұрыптық сыйлықтар табиғаттан тыс тіршілік иелеріне деген сый-құрметтің белгісі ретінде ұсынылған. Ақтық беру арқылы адамдар Жаратушының алдында адалдықтарын дәлелдеп, өздері мен отбасыларына жақсылық тілеп, рухани қолдау сұраған.
Ақтық сөз айту
Ақтық сөз айту – бұл ғұрыпта адамдар өлім алдында тұрған кісінің соңғы тілектерін, өсиеттерін, ақтық сөздерін тыңдайды. Бұл дәстүр әсіресе қазақ қоғамында маңызды рөл атқарған, себебі ол қайтыс болайын деп тұрған адамның соңғы тілегін орындауға, оның рухани тыныштығын сақтауға бағытталған. Ақтық сөз айту кезінде марқұм өсиеттерін айтып, жақындарына соңғы өсиетін қалдырады. Бұл дәстүрдің тағы бір ерекшелігі – ақтық сөздер арқылы марқұмның жақындарына және ұрпағына ақ батасын беруі, олардың өмір жолына бағдар беруі.
Ақтық қоштасу
Ақтық қоштасу – қайтыс болар алдында немесе өлім аузында тұрған адамның жақындарымен соңғы рет көрісіп, қоштасу сәті. Бұл дәстүрдің мағынасы өте терең: адам өзінің соңғы демінде жақындарына ризашылығын білдіріп, кешірім сұрайды, өзінің өмір жолын қорытындылап, ақтық батасын береді. Ақтық қоштасу қазақ халқының адамгершілік, бауырмалдық, кешірімділік қасиеттерін айқындайтын ғұрыптардың бірі болып саналады.
Ырым-тыйымдар - ғұрып-салттар
Ақтық ғұрыптарына қатысты қазақ халқының түрлі ырым-тыйымдары бар. Мысалы, ақтық ретінде берілген заттарды ешқашан дұрыс емес немесе теріс мақсаттарда қолдануға болмайды, себебі бұл Жаратушының және әулиелердің алдындағы адалдықты бұзуға әкеледі. Сонымен қатар, ақтық заттарын алып кетуге немесе басқа біреуге беруге қатаң тыйым салынады, өйткені олар қасиетті күшпен байланыста деп саналады. Ақтық ғұрпы – қазақ халқының рухани әлемінің маңызды бөлігі. Бұл дәстүрлер қазақтардың рухани құндылықтары мен дініне, әулиелерге, Жаратушыға деген сенімін, құрметін көрсетеді. Ақтық байлау, ақтық беру, ақтық сөз айту, ақтық қоштасу – барлығы да терең мағынаға ие ғұрыптар, олар халықтың рухани тыныштығын сақтап, Жаратушының алдында адалдықты білдірудің жолы ретінде қабылданады.
Ақтық тағу
Ақтық тағу – қазақ халқының наным-сенімдері мен рухани өмірінің ажырамас бөлігі ретінде қабылданатын ғұрыптардың бірі. Бұл дәстүрдің негізінде адамның өзінің және жақындарының қауіп-қатерден, бәле-жаладан, жамандықтардан сақтануы үшін байлаған ақ мата немесе басқа да заттары жатады. Ақтық тағу көбінесе адамдар өздерінің не болмаса отбасы мүшелерінің денсаулығын, ұзақ өмірін, амандығын сақтау үшін жасалған.
Мысалы: ақтық ретінде жас сәбидің қолына, басына немесе киіміне ақ мата байлап, оған тілек тілеп, дұға оқиды. Бұл ғұрып сәбидің жамандықтардан аман болуына, оның өмір жолының жарқын болуына арналған.
Ақтық су
Ақтық су – бұл адамдардың рухани тазару, жаңару, денсаулықты жақсарту мақсатында киелі жерлердегі қасиетті суларды пайдалану дәстүрі. Қазақ халқында ерекше қасиеті бар деп саналатын бұлақтар мен көлдерден су алу және оны пайдалану ерекше орын алады. Мысалы, киелі жерлерден алынған су арқылы адамдар емделу немесе өмірлеріндегі қиыншылықтардан арылу мақсатында шомылып, ішіп, беттерін жуған.
Ақтық су – рухани және дене тазалығын сақтауға бағытталған, бұл ғұрып арқылы адамдар табиғаттың киелі күштерінен қолдау сұрап, өмірлерін жақсартуға үміттенеді.
Ақтықты шешу
Ақтықты шешу ғұрпы – бұл бір кездері байланған немесе тағылған ақтықтың міндетін орындағаннан кейін оны шешу рәсімі. Ақтық шешу кезінде адам оған жасалған дұға немесе тілек қабыл болды деп сенеді. Мұндай ақтықты шешу рәсімі көбінесе қасиетті орындарға немесе әулиелердің қабірлеріне бару арқылы орындалады. Ақтық шешілгеннен кейін, оны жамандықтардан аулақ жүру мақсатында адам өзі сақтап қояды немесе арнайы жерге көміп тастайды.
Ақтық қырқу
Ақтық қырқу – ақтық ретінде байланған мата немесе жіптің міндетін орындап, оның қызметі аяқталған соң оны қырқып алу рәсімі. Бұл ғұрып көбінесе адам өміріндегі қиыншылықтар, ауру-сырқаулар немесе басқа да жамандықтардан арылған соң жасалады. Ақтық қырқу арқылы адам Жаратушыға өз алғысын білдіріп, рухани тазалану жолындағы қадамын қорытындылайды.
Ақтық ғұрпы – қазақ халқының рухани өмірінің бірегей қыры болып табылады. Ақтық байлау, тағу, шешу, қырқу секілді ғұрыптар халықтың дінге, әулиелерге, табиғаттан тыс күштерге деген сенімдерін нығайтып, рухани тазалықты сақтау мақсатында орындалған. Ақтық ғұрпының барлық түрлері адамның өз өмірін жақсартуға, қауіп-қатерден сақтануға, денсаулықты нығайтуға, рухани тыныштыққа ұмтылуына арналған. Ақтық ғұрпы арқылы қазақ халқының дүниетанымы мен рухани байлығы көрініс табады, әрі бұл ғұрыптар халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан мәдени мұрасының бір бөлігі ретінде маңызды рөл атқарады.
Иламдағы ақтық ғұрпы
Ислам дінінде ақтық ғұрпы ерекше орын алмайды және исламның негізгі қағидаларында мұндай ғұрыптар тікелей көрсетілмеген. Дегенмен, қазақ халқының ислам дінімен ұштасқан дәстүрлі мәдениетінде, ақтық ғұрпы исламның рухани және моральдық құндылықтарымен қатар өмір сүрген және белгілі бір деңгейде діни сипат алған.
Исламдағы ақтықтың түсінігі
Ислам дінінде кез келген рәсімдер мен ғұрыптар тек қана Аллаға сыйынуға бағытталған болуы тиіс. Шынайы мұсылман барлық тәуекелді тек Аллаға жүктейді, ал өзге рухани күштерге, әулиелерге немесе киелі орындарға тәуекел ету ширк (Аллаға серік қосу) ретінде саналады. Сол себепті, ислам ғалымдары арасында ақтық ғұрпының исламмен үйлесімділігі туралы пікірталастар болған.
Ақтық ғұрпының исламдағы ықпалы
Қазақ халқының діни тәжірибесінде ақтық ғұрпының исламға икемделуі байқалады. Кейбір жағдайларда адамдар киелі орындарға барып, ақтық байлау арқылы дұға етіп, Алладан өз тілектерін сұраған. Мұнда исламдағы дұға (дуа) мен тазару (тазалық) ұғымдары белгілі бір дәрежеде ақтық ғұрпымен үндеседі.
Ақтықты исламға сәйкес қолдану
Ақтық ғұрпын исламға сәйкес пайдалану үшін, оған діни немесе рухани мән бермеу маңызды. Мұсылмандар үшін басты нәрсе – Аллаға тәуекел ету және Оның рақымын тілеу. Ақтық ретінде байланған мата немесе басқа заттар тек символикалық құрал ретінде ғана көрінсе, онда ол исламға қайшы келмеуі мүмкін. Мұсылман қауымы бұл рәсімді орындағанда, тек Аллаға деген сенімін басты назарда ұстауы тиіс және ақтықты тек символикалық әрекет ретінде қарастыруы керек.
Ислам діні ақтық ғұрпын тікелей мойындамайды және мұсылмандарға тек Аллаға ғана сенуге шақырады. Дегенмен, қазақ халқының ислам дініне дейінгі дәстүрлі мәдениетінің элементтері ретінде ақтық ғұрпы исламмен бірге дамып, қазақ мұсылмандық тәжірибесінде белгілі бір орын алған. Бұл ғұрыпты орындаған кезде, исламның негізгі қағидаларын ұмытпай, ақтыққа рухани немесе діни мағына бермей, оны тек дәстүрлік рәсім ретінде қарастыру ұсынылады.
Болат БОПАЙҰЛЫ
