ИСЛАМ ӨРКЕНИЕТІНІҢ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ТАРИХИ ДАМУЫ (Жалғасы)

Ислам өркениетінің даму процесі

Ислам өркениеті VIII-XI ғасырлар аралығында дамып, өзінің шарықтау шегіне жетті. Негізін салушылар арабтар болғанымен, аз уақыт ішінде парсылар, түркілер және басқа да мұсылман халықтары саяси, әскери және мәдени салаларда ислам өркениетінің дамуына үлкен үлес қосты. Бұл туралы орыс шығыстанушысы Бартольдтың пікірі ерекше.

 Ол өз еңбегінде «Түркілер ислам үмбетінің қауымдастығына еніп, біз ислам өркениеті деп атайтын ұлы мәдени шеңбердің дамуына үлес қосты. Олар арабтармен, парсылармен және басқа да мұсылман елдерімен бірге мың жылдан астам уақыт бойы әскери негізде мемлекет құрды. Бұл тұрғыда дүние жүзінің, әсіресе Ислам әлемінің тағдырына зор және үздіксіз әсер еткен түркілердің тарихын білмей ислам тарихын түсіну мүмкін емес» деп жазды.

Мұсылмандар діни-философиялық, ғылым-өнер салаларында және тех­никалық ғылымдарда үлкен жетістіктерге жетті. Осылайша олар әр салада басқа өркениеттерге үлес қосты. Негізінде, ғылым діні саналатын Ислам да ғылыми өркениет. Өйткені, Ислам діні бойынша білім мен ғибадат бір-бірінен ажырамас екі элемент. Алдымен ішінара аударма түрінде болған ғылыми еңбектер кейінірек мұсылмандардың өз еңбектері ретінде ұсынылды.

Аударманы қажет етпейтін Құран, сүннет, фиқһ, калам сияқты діни ғылымдардан басқа, тарих, география, астрономия, медицина, философия, математика, сәулет, экономика, әлеуметтану сияқты ғылымдарға аударылды. Әт-Табари, Рази, Ибн Сина, әл-Бируни, Ибн Хазм, Ибн Рушд, әл-Ғазали, т.б. сияқты көптеген ғұламалар өз еңбектерімен ғылым тарихында төл еңбектер қалдырып, күллі әлемге нұрын шашты. Шын мәнінде, ХІІ ғасырдың аяғынан бастап батыс университеттері медициналық курстарының тақырыптары Авиценнаның «Заң» деп аталатын еңбегіне және Ибн Рушдтың медициналық трактаттарына шоғырланды.

Мұсылман ғұламалары­ның бұл еңбектерін бүгінгі Батыс әлемі бірте-­бірте түсініп жатыр. Негізінде, Монт­гомери Уотт (1909-2006) осы жағдайға да, Батыс әлемінің ислам әлем­іне деген өшпенділігі мен кектігіне де тоқталған мәлімдемесінде былай дейді:

 «Мұсылмандар мен христиандар, арабтар мен еуропалықтардың бірігуі күшейіп жатқан қазіргі уақытта Исламның Еуропаға тигізген әсерін зерттеу өте қиын. Өткен ғасыр бойы зерттеушілер жүргізген зерттеулердің арқасында батыстықтардың көз алдында объективті форма пайда болады. Алайда біз еуропалықтар ислам мәдениетіне соқырмыз. Бұл біздің қарызымызды көруімізге кедергі жасайды. Біз кейде құндылық пен маңыздылықты жете бағаламаймыз. Исламның өткеннен қалған мұраларымызға тигізген ықпалын, кейде мүлде елемейміз. Мұсылмандармен және арабтармен жақсы қарым-қатынас орнату үшін біз барлық қарыздарымызды мойындауға міндеттіміз. Оны жасыру және жоққа шығару – жалған мақтаныштың белгісі». 

Екінші жағынан, біз ислам өркениетінің тарихи жолына қарасақ, оның бірегей үш сатылы даму үдерісінен өткенін көреміз. XVII ғасырдың аяғынан бастап батыста қабылданған Еуропалық Тарихи-орталықтандырылған орта ғасырларға, қазіргі заманға және қазіргі дәуірге бөліну кең таралды және қабылданды, бірақ бұл бөлуде еуропалық емес халықтардың тарихы, әсіресе Ислам және түркі тарихына қолдану мүмкін емес. Өйткені бұл кезеңдерге байланысты бөліну басқа өркениеттерді, әсіресе ислам өркениетінің тарихын назардан тыс қалдырады.

 Жалпы, өркениет тарихындағы үш ірі мәдени ауысуды қарастыратын болсақ, оның біріншісі Ежелгі Мысыр, Месопотамия, Үнді және Иран философиясының грек философия­сына біздің заманымызға дейінгі VI-IV ғасырлардағы ауысуы, екіншісі, VIII-X ғасырларда Грек және басқа да ежелгі философиялық ойлардың ислам әлеміне өтуі. Ислам өркениеті ежелгі мәдени жәдігерлерді ислам әлеміне әкелді, оларды Александриядан, Харраннан және ежелгі өркениеттердің шоғырларынан алды. Бұл ғылымда, поэзияда, әдебиетте, сәулет өнерінде көрініс тапты. Бір жарым ғасыр ішінде Омеядтар кезеңінде Синд, Мауераннахр және Андалусияны жаулап алумен Ислам өркениетінің шекаралары Түркістаннан Францияның оңтүстігіне, Кавказдан Үндістанға дейін кеңейді. 

Қорытындылай келе, Ислам өрке­ниетінің тоқырауы мен күйреу процесіне көз жүгіртсек, өркениеттердің күйреуіне әкелген жалпы факторлардың Ислам өркениетіне де дәл осындай әсер еткенін айтуға болады. Шындығында, Өркениеттер тірі және серпінді. Олар көтеріледі, құлдырайды, бөлінеді, біріктіріледі және ыдырайды. Өркениеттің құлдырауы мен күйреуіне әсер ететін факторлар мыналар:

1.Геологиялық/табиғи апаттар (су тасқыны, жер сілкінісі, өрт және т.б.),
2.Экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы; күрделі климаттық өзгерістер,
3.Жұқпалы және эпидемиялық аурулар,
4.Энергетикалық және шикізат ресурстарының сарқылуы,
5.Сауда жолдарының өзгеруі нәтижесінде елдің немесе аймақтың жоғалуы. Экономикалық құндылығын жоғалту,
6.Интеллектуалдық және адамгершілік өмірдің нашарлауы,
7.Әлеуметтік құрылымның әлсіреуі (сенімсіздік, пессимизм, жігерсіздік, қорқақтық, шаршау және жеңіліс сияқты),
8.Кірістерді бөлудің бұрмалануы, белгілі бір топтарға байлықтың әділетсіз жинақталуы;
9.Өзге елдердің отарына айналуы,
10.Жаңа ұрпақтың өз өркениетін қорғау, байыту, ілгерілету, тіпті қорғай алмауы.

Басқа өркениеттермен әрекеттесуі

Тарихта ислам өркениеті мен басқа өркениеттер бір-біріне өте жақын қарым-қатынаста болды. Бұл екі өркениеттің әлемге әлі де күшті әсер ететін айырмашылықтары адамзатқа оң және теріс әсер етеді. Енді бір жағынан, өз бастауын Құран мен сүннеттен алған Ислам діні тараған аймақтарда жоғары өркениет орнатты, сонымен қатар әртүрлі мәдениеттерге, әсіресе христиандық пен яһудилікке айтарлықтай әсер етті. Мәдениет пен өркениет бір-бірімен жаулап алу және сауда қатынастары арқылы ең жақсы түрде әрекеттесті. Осылайша, әртүрлі өркениеттердің бір-бірімен өзара әрекеттесуі қоғамдарда жаңа тілдер мен мәдениеттердің қалыптасуына әкеледі.
Ислам өркениеті әртүрлі өркен­иеттерден кейбір аспектілерді алғаны сияқты, көптеген салалардағы басқа өркениеттерге де әсер етті. Мұсылмандар өздерінің көне мәдениетін ислам құндылықтарымен ұштастырып, өздерінің бірегей жергілікті мәдениетін қалыптастырды. Осылайша олар ортақ мәдениеттермен бірге бай ислам өркениетін құрды. Азия, Африка және Еуропа исламдану үдерісіне енгеннен кейін ол ислам өркениетінің негізгі элементіне айналды. Ислам өркениетінің Батысқа әсерлеріне келсек, ол Қайта өрлеу дәуірінен басталды.

Дәлірек айтқанда, мұсылмандар ғылыми және мәдени қозғалыстарды Еуропаға көшіруге ықпал етті. Әсіресе, Сицилия мен Испанияда исламның таралуымен бұл трансфер әрекеттері арта түсті. Олар барлық сауда және мәдени қарым-қатынастардың, әсіресе аудармашылық қызметтің арқасында бір-бірімен жақын танысуға мүмкіндік алды. Негізінде, орта ғасырларда құлдырау кезеңін бас­тан өткерген Еуропа саяси, әскери және экономикалық өзара әрекеттесулерді және Ислам өркениетінің барлық салаларын пайдаланып, әртүрлі элементтерді өз елдеріне көшіруге тырысты. Осылайша бүгінгі Батыс өркениетін тудырған Еуропада реформалар пайда болды.

Іргетасы Исламның дүниеге келуімен қаланған Ислам өркениеті төрт халифа мен Омейядтар мен одан кейінгі кезеңдерде одан әрі дамыды. Ол әсіресе түркілер ислам дінін қабылдағаннан кейін одан да кең тарады. Осылайша, Ислам өркениеті мен Батыс арасындағы өзара қарым-қатынастардың артуы ғылыми және мәдени салалардағы өзгерістерде барынша көрінді. Сонымен бірге Галилео мен Аристотельдің еңбектері араб тіліне аударылғаны сияқты, Фараби, Ибн Сина, Ғазали сияқты ислам философтарының еңбектері де латын тіліне аударылды. ХІІ ғасырдың аяғынан бастап университеттердің өзінде медициналық курстарға Ибн Синаның «Дәрігерлік ғылымның каноны» еңбегі енгізіле бастады.

Ислам өркениетінің пайда болуы мен дамуын үш негізгі қағиданың шеңберінде жинақтауға болады. Мұсылмандар иман, сенім, шыншылдық, еңбек, өз ісін жақсы атқару, білім сияқты құндылықтардың жетекшілігімен және осы құндылықтар арқылы қалыптасатын рухпен тарихи үдеріс бойына басқа өркениеттерден алғандарын бойына сіңірді. Олар моральдық, экономикалық, саяси, әлеуметтік, философия, ғылым және өнер сияқты салаларда жаңа өркениетті қалыптастырды. Әрбір өркениеттің қоғамға рух, өміршеңдік пен динамизм беретін бірегей тарихи жағдайларда дамып, тамыр жайған іргелі құндылықтары бар. Бұл құндылықтарды өркениеттердің қалыптасуы, дамуы және өмір сүруі және өркениеттің әр кезеңінде рухани аспектінің назардан тыс қалмауы маңызды. 

Демек, Ислам көшпенді араб тайпаларының қоғамдық өмірінің қажеттілігінен ғана туындаған жоқ. Ол тұтас адамзат қауымдастығының талап-тілектерімен, арман-мүдделерімен сабақтасып жатты. Ислам жаңа жеке тұлғалық және қоғамдық мұраттар мен құндылықтарды қалыптастырып дамыта отырып, көптеген халықтарды өркениеттің жаңа сатысына көтерді.

Махмет МҰРАТХАН,
дінтанушы, Нұр-Мүбарак университеті

 Академиялық мәселелер департаментінің директоры

 

 

Дереккөз: ақиқат журналы