ӘБУ МАНСҰР ӘЛ-МАТУРИДИ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ТҰЛҒАЛЫҚ РУХАНИЯТТЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

КІРІСПЕ

Орталық Азия – рухани ғұламалар мекені! «Мәуереннаһр»аймағы талай ұлы тұлғалар мен ғұламалардың білім шыңдарын бағындыруына себепкер болған мекен. 9 ғасырда Саманидтер әулеті тұсында дүниеге келген ұлы ойшыл,  дін ғұламасы Әбу Мансур Матуриди Самарқанд аймағында өсіп, діни ілім мен танымдық ғылмымның дамуына орасын үлес қоса білді. Имам Әбу Мансур Матуриди негізін қалаған «Матуридий мектебі» ислам дінінің өмірлік идеяларын миллиондаған мұсылмандардың жүрегіне сіңірудегі сіңірген еңбегі өлшеусіз екенін айта кеткен жөн. Осы орайда  Әбу Мансур Матуридидің жеке тұлғаны дамыту мен ғылыми қызметін зерттеп, осындай ұлы тұлғаны халыққа таныту – ғылыми ізденісіміздің басты мақсаттарының бірі. Демек, Әбу Мансур Матуриди идеялары мен «Матуриди» ілімінің тұлғаның руханиятының қалыптасуы мен дамуындағы маңызын зерттеу пәннің қаншалықты өзекті екенін анықтайды. Адамның руханиятын көтеру мәселесі қай дәуірде де өзекті тақырыптардың бірі ретінде зерттеліп келеді. Өйткені қоғамның рухани келбеті онда өмір сүріп жатқан адамдардың рухани кемелдену деңгейімен өлшенеді.

Рухани кемел тұлғаны тәрбиелеу үрдісі мемлекет пен қоғам мүшелеріне үлкен міндеттер жүктейді. Осы орайда елімізде хадистану, кәламтану, ислам құқығы, мистика, ақида ғылымы сияқты мектептердің құрылуы діни және зайырлы ғылымның үйлесімділігін қамтамасыз ете алатын білікті кадрлар даярлауға негіз болып табылады.

Ғасырлар бойғы ұлттық-діни құндылықтарды зерделеуде, әлемдік ғылым мен мәдениеттің дамуына зор үлес қосқан ата-бабаларымыздың баға жетпес мұрасын зерделеуде, соның негізінде жастарды кемел адам етіп тәрбиелеуде негізгі қайнар көзі болып табылатын еңбектерді анықтау, қоғамдағы тұрақты сақтауға, әлеуметтік-рухани ортаны қамтамасыз ету. Неліктен адамзат әрқашан руханияттың қажеттілігін сезінеді?, Тұлға дамуындағы руханилықтың рөлі қандай?, Руханиятсыз өмір сүру мүмкін бе? Осындай сауалдар ғалымдар мен ғұламаларды білім жолында аянбай еңбек етіп, адамзат қоғамын жақсартуға қызмет етуге итермелейді.

Ұлы ойшыл Әбу Мансур Матуриди орта ғасырларда қоғамға қауіп төндіретін идеялардың алдын алу мақсатында жеке басын қатерге тігіп, ұрпаққа үлгі болатын рухани батылдықтың үлгісін көрсетіп, мұсылман әлемінде «Мұсылмандардың имамы» «Тура жолдың имамы» деген атауларға ие болған, сондай-ақ таза діни-философиялық көзқарастың  қалыптастырудағы табандылығын көрсетеді. Қоғамда сол кездегі дін атын жамылған саяси топтар  мен деструктивті идеяларды жақтаушыларға қарсы пікірлер қалыптастырды[1]. Осындай талпыныстарының нәтижесінде ол өз уақытында «Тура жолдың имамы» атағына ие болды.

Зертеушілер Әбу Мансур Матуридидің 15-ке жуық еңбегін анықтаса, бізге ғалымның екі әйгілі еңбегі жеткен. Олар «Китаб әт-Таухид» және «Тилауатул әл-Құран» еңбектері. Әбу Мансур Матуриди осы еңбектері арқылы адамзаттың жаратылуының философиялық мәнін, таухид ғылымын, болмыстың адамға ықпалын, руханият ғылымын, адам күшінің белгілі бір шегін, ерік бостандығын, дүние мен ақыретті тануын түсіндірді. Ғалымның атақты шәкірті Әбу-л-Муин ан-Насафи ұстазының ұлы мінезі мен күшті мүмкіндігін дәріптеп: «Әбу Мансур әл-Матуриди имамдардың ең ұлысы, ұлттың тірегі болды, оның Құран тәпсірі – барлық күмәндарды айшықтайтын, адам жүрегіндегі күдіктің қара бұлтын сейілтетін, асқан шеберлікпен жасалған шығарма. Осындай кітап жазған адамға Алла разы болсын» деген пікір айтқан[2].

«Әбу Мансур Матуриди – осындай үлкен құрметке лайық энциклопедист ғалым. Әбу Мансур Матуридидің ақида және сөз ғылымымен айналысуы сол кезде пайда болған әртүрлі діни түсініктерді бұрмалаушылар мен қатерлі тағыттардың көбейіп, адамдарды иман мәселесінде теріс бағыттарға жетелеуінен туындайды.

ТАЛҚЫЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ

Әбу Мансур Мауриди адамның рухани болмысын және оған әсер ететін факторларды, сонымен қатар олардың діни-философиялық аспектілерін бірнеше бағыттарға бөліп көсетеді.

Адам бостандығы мәселесі. Әбу Мансур Мотуриди, ең алдымен, адам мінез-құлқын онтологиялық айқын ақиқат ретінде қабылдап, бұл ойды дәлелдеуге тырысады. Оның ойынша, әрбір адам өз іс-әрекетінің иесі. Адамның өз іс-әрекетінің абсолютті иегері ақыл-ой және рухани жағынан Құран аяттары арқылы анық айтылған. Осы шындықты негізге ала отырып, Жаратушы адамдарға мүмкіндіктерінің шегінде белгілі бір міндеттер мен міндеттер жүктеген. Нәтижесінде ол орындалған немесе тастап кеткен әрекеттердің орнына жазалар мен марапаттар берді. Адамның белгілі бір іс-әрекеттер мен әрекеттерді орындауы үшін белгілі бір күш пен қуат беріледі. Адамның іс-әрекеті оған берілген осы құдіреттің және оны жасауға итермелейтін адамның ерік-жігерінің нәтижесі. Бұл процесс адам әрекетінің негізі және оған жүктелген міндеттер жиынтығы болып табылады. Осылармен адам белгілі бір әрекетке бет бұрып, оны өз еркімен таңдап, жүзеге асырады. Адамның барлық жақсы-жаман істері Алланың құдіретімен жаралған. Демек, адам әрекетінің екі қыры бар: адам рөлі және Құдайдың құдіреті. Әбу Мансур Матуриди өз заманынан бұрын өмір сүрген тағдырды жоққа шығару және мәжбүрлеу идеясын мойындағандардың көзқарастарын мүлде жоққа шығарып, амалдардың адамға да, Аллаға да тән екендігін баса айтты.

Бұл мәселенің шешімі ретінде ол жаңа идеяны алға тартады. Әбу Мансур Матуридидің көзқарастары бойынша белгілі бір әрекетке сілтеме жасау, оны таңдау және оны өз қалауы мен қалауы аясында орындау адамның жеке ісі. Әр нәрсенің жаратушысы Алла тағала адамның амалдарын да жаратушы. Демек, жаратылыс тұрғысынан әрекетке әсер етуші күш Аллаға тән. Басқаша айтқанда, амал орындау жағынан адамға, жарату жағынан Аллаға тиесілі. Адамзат рухындағы бұл серіктестік ерекше сипаттары бар, жауапкершілікті жоймайтын серіктестік.

Тұлғаның этикасын талдау. Заттардың әдемі немесе ұсқынсыздығын, сонымен қатар олардың пайдалы немесе зиянды екенін парасаттылық қағидаларымен түсінуге болады. Дегенмен, ақыл оларды барлық қырлары мен егжей-тегжейлерімен анықтай алмайды. Ол терең зерттеп, ой жүгірткеннен кейін немесе пайғамбардың хабары арқылы біле алады. Шариғаттың осыған қатысты мәлімдемесі екпін және растау болып табылады. Шариғат та бір нәрсені жақсы болғандықтан бұйырып, жаман және зиянды болғандықтан тыйым салады. Бұл тұрғыда дін ақылмен біріктірілген. Оның үстіне адамгершілік сезім адамға тән, ал адам табиғатынан өнегелі тіршілік иесі. Кейбір нәрселердің сұлулығы мен кейбір нәрселердің ұсқынсыздығы жаратылысынан санада айқын көрінетіндіктен, ақыл оны қабылдайды, талдайды, әрекетке итермелейді немесе кері қайтарады. Мысалы, бар нығметтерге шүкіршілік етудің ақиқаты, әділдіктің көркі, шүкіршіліктің ұсқынсыздығы, зұлымдық пен өтіріктің сұмдық жамандығы, т.б. Ақыретте сауап немесе жазаға ие болу үшін адал немесе заңсыз әрекет етуге тек ақылдың құқығы жоқ, бұл билік Аллаға тиесілі. Демек, ақыл арқылы ақырет үшін берілетін жаза мен сауаптың мөлшерін анықтай алмайды. Дін өсиеттерді орындағандарға сауап уәде етілген, ал оларға мойынсұнбағандарды жазалаумен қорқытты.

Әбу Мансур Матуридидің әдеп концепциясында баса назар аударатын тағы бір қыры – ол идеяны, наным-сенім мен дұрыс білімді әрекеттен жоғары қойып, еліктеуден гөрі амалды дұрыс білім мен негіздер деп санайды. Әбу Мансур Матуридидің айтуынша, Алланы және оның көркем сипаттарын тану әрбір адам үшін моральдық парыз. Өйткені ақыл – болмысты түсінудің және оны жаратушы туралы білімнің бірден-бір жолы. Әбу Мансур Матуриди өз еңбектерінде адамдарды өз мүмкіндіктеріне жауапты ету мәселесіне қатысты көптеген пікірлер айтқан. Атап айтқанда, ғұламалардың пікірі бойынша, дінде адам ешуақытта қолынан келмейтін істерге жауапты болмайды. Исламда кез келген мінез-құлық үшін жауапты болудың басты шарты – бұйырылған немесе тыйым салынған нәрсе адамның сол әрекетке қабілетінің шегінде болуы керек. Тиісінше, тағайындалған міндеттер адамдар жасай алатын және жасай алмайтын мінез-құлық жиынтығына бөлінеді. Адамды құлшылыққа немесе өзі орындай алмайтын белгілі бір парызға бағыттап, соның салдарынан мінез-құлқын дұрыс орындамағаны үшін және оған нұқсан келтіретін әрекеттері үшін қатаңырақ жазалау діннің жауапкершілік логикасына мүлдем қайшы келеді. әрекет субъектілерінің бақылауынан тыс. Алла Тағала адамдарға ақыл немесе уахи арқылы бұйырған нәрсені түсіну үшін мүмкіндік есіктерін ашты. Түсінбейтін илаһи өсиетке жүгіне алмайсың. Осы өсиеттердің барлығын білудің әртүрлі жолдары бар. Болмыстың жаратылу заңы бойынша Алла ешбір әрекетті де, күйді де бекер жаратпаған.

Мәңгілік заңдылықтары бойынша әрбір оқиға, оқиға, процесс өзінің нақты себептері негізінде жүзеге асады. Мотуридидің пікірінше, ғаламда ештеңе бекер жаратылған жоқ. Әр нәрсенің себебі, мақсаты, даналығы бар. Сондықтан Алланың жаратулары болмыс заңдары мен ақыл негіздерінен шықпайды. Бұл бәрі жақсы көрінеді және күшті болады. Оның ойынша, хикметтің екі түрі бар: Біріншісі – әділет, екіншісі – рақым. Әділет бәрін өз орнына қояды. Алланың рақымы шексіз және шексіз рақым. «Имам Матуридидің ұлылығы мен қасиетін түсінудің ең үлкен көзі – оның еңбектері. Шығармаларын зерттеген адам бұл кісінің шыншылдығы мен тақуалығын, ас-ауқатын, ақыл-ойы мен иманының дұрыс деңгейін, ақыл-ойының кемелдігін, ой-өрісін бірден аңғарады[3].

ҚОРЫТЫНДЫ

Барлық дәуірлерде дін адамдардың рухани бірлігін, ортақ мақсаттарын, арман-үміттерінің бірлігін қамтамасыз ететін рухани құрал болып саналды. Бұл құрал қаншама саяси қақтығыстар өтсе де, жылдар бойы рухани әсер ету күшін жойған емес. Әбу Мансур Матуриди – Орта Азияға ғана емес, барша мұсылман руханиятының дамуына,  исламның гуманистік және парасатты негіздерін нығайтуға зор үлес қосқан барша түркі халықтарының мақтанышы[4]».

Шындығында, ұлы ғұламаның философиялық мұрасы, оның барлық ғылыми қызметі мен еңбегінің нәтижелері қоғам мен онда өмір сүріп жатқан халықтың рухани келбетін жақсартуға, олардың рухани кемелденуіне, биік философиялық ойдың иесі болуына ықпал етеді. ойлау. Бүгінгі жаһандану жағдайында Әбу Мансұр Матуридидің тұлғасын, философиялық мұрасын, тағылымын зерделеу – дініміз бен бүкіл болмысымызға, адамзатқа қате түсініктер тудыратын түрлі идеологиялық қауіп-қатерлерге, фанатизмге және іргелі дүниетанымға қарсы идеологиялық иммунитет функциясы. Әбу Мансур Мотуридидің философиялық мұрасы жастардың санасын түрлі деструктивті идеялармен уландыруға қарсы тұру және оған қарсы күресуде өте өзекті және маңызды дереккөз болып табылады.

Пікіріміздің соңында мұсылман философиясының өркендеуіне  теңдессіз үлес қосқан ұлы ғұламалардың өмірі мен шығармашылығындағы терең философиялық көзқарастары, сондай-ақ олардың рухани мұрасын зерделеудің  маңызы орасан екенін айта кеткіміз келеді. Осыған байланысты ұлы ойшыл  Әбу Мансур Матуриди негізін салған «Матуриди ілімін» зерттеудің маңызы зор. Өйткені, бүгінгі жаһандық үдерісте ислам қағидаларын  дұрыс түсініп, түсіндіру мәселесі өзекті болып отыр. Осыған орай, матуридизм ілімінің теңдессіз рөлі, Ғалымның бай ғылыми-рухани мұрасы мемлекет пен қоғам дамуының қағидаларына негізделіп, ізгілік қағидаттары бірқатар шетелдік және ғалымдар тарапынан жоғары бағалануда. Ендеше, осынау ұлы ғұламаның өмірінде, ғылыми қызметі мен ғылыми еңбектерінде айтылған ой-пікірлер мен дүниетанымдарды білім беру жүйесіне дұрыс қолданып, халқымыздың санасына жеңіл де түсінікті етіп жеткізсек, деп ойлаймыз.

Серікбай Әділхан

Әдебиеттер

1. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”, T.: «Ma’naviyat» nashriyoti 2008 ж. 39-бет

3. Muhammadiyev F. «Mutafakkirlar», «Movarounnaxr» nashriyoti T; 2011, 45 б.

4. Kitabu't-Tevhid, 228-229. Ayrıca geniş bilgi için bkz. Yazıcıoğlu, M. Sait, Mâtüridî ve Nesefî'ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, Ankara 1988, 28-34.

5. Geniş bilgi için bkz. el-Mâturîdî, Te’vîlât, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Medine Bölümü, Nu: 180, 796a; el-Mâturîdî, Te’vîlât, Hacı Selim Ağa Ktp., Nu: 40, v. 888b.

6. Hasanxon Yahyo Abdulmajid «Tavhid» risolasi ahli sunna aqiydasi bo‘yicha muhim manba (birinchi maqola). T.; 15.03.2020

7. Akhmedov, B. A. (2020). KARAKUL BREEDING DURING THE BUKHARA EMIRATES. In НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ МОЛОДЫХ УЧЁНЫХ (pp. 160- 162).

8. Sonmez Kutlu. International Conference in Samarkand, dedicated to Imam Maturudi is important and useful. 04/03/2020

11. Saidov, S. (2021). Ibn al-Muqaffaning islom tarjima san’atiga qo ‘shgan hissasi. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(1).