Abaı armandaǵan tolyq adamnyń úsh qasıeti
Asa qamqor, Erekshe meıirimdi Allanyń atymen bastaımyn!
Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń Qaýlysymen 10 tamyz Abaı kúni dep belgilendi. Árıne, bir kúnmen búkil Abaı murasyn halyqtyq deńgeıde nasıhattaı almaspyz. Áıtkenmen de, osy Qaýlynyń ózi biz kútken ıgi istiń bastamasy dep qabyldadyq. Bul – kúlli ulttar men ulystardy birlik pen ıgilikke, adamgershilik pen izgilikke úndep, «birińdi qazaq biriń dos» tutýǵa shaqyratyn kún.
Rasynda, Abaı murasy ómirsheń, jyldan jylǵa óziniń qundylyǵyn arttyra túsýde. Abaı ataǵan talap pen eńbek – qaıratty tanytsa, tereń oıyńyz – aqyl, al qanaǵat pen rahym – júrekten týatyn qasıetter. Adam boıyndaǵy osy úsh qasıetti erekshe tanyp bilýge turatyn tanym ekenin aqyn «Malǵa dostyń muńy joq maldan basqa» óleńinde: «Úsh-aq nárse – adamnyń qasıeti: ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek» dep naqtylaı túsedi.
«Ystyq qaırat» únemi izdenis ústinde, tek alǵa umtylý, jasampaz bolý uǵymyn ańǵartsa kerek. «Nurly aqyl» – elge sáýle túsirip, izgilikti is isteý, Alla bergen aqyldy tek jaqsylyqqa jumsaý. Al, «jyly júrek» degen uǵym ımandy, ıman júzdi bolý, adamdarǵa qurmetpen qaraý, olardyń muń-muqtajyn, kóńil-kúıin uǵa bilý, aınalaǵa shýaq shashý degendi bildirse kerek. Mine, osy úsh qasıet izgilikti maqsatta paıdalanylǵan jaǵdaıda ǵana tolyq adam degen mártebege ıe bolamyz.
«Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta, Sonda tolyq bolasyń elden bólek» deıdi hákim Abaı. Olaı bolsa, Abaı úshin dúnıeniń basty qundylyǵy – adam, jáı ǵana adam emes, rýhanı turǵyda kemeldengen tolyq adam. Abaıdyń armanyndaǵy tolyq adam dinmen damyp, dinmen jetiledi.
«Alla Taǵala – ólsheýsiz, bizdiń aqylymyz – ólsheýli. Ólsheýlimen ólsheýsizdi bilýge bolmaıdy. Biz Alla Taǵala «bir» deımiz, «bar» deımiz, ol «bir» demeklik te – aqylymyzǵa uǵymnyń bir tııanaǵy úshin aıtylǵan sóz. Bolmasa ol «bir» demeklik te Alla Taǵalaǵa laıyqty kelmeıdi. Rastyń bir aty – haq, haqtyń bir aty – Alla, buǵan qarsy qarýlasqansha, muny uǵyp, ǵadalátpen tápteshteýge kerek» deıdi ol óziniń 38-qara sózinde.
Hákim Abaı Allany taný, Onyń sıpattaryn bilý úshin ǵylymdy meńger dedi. Bilimdi bolý arqyly ǵana biz kemeldikke jetemiz.
Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy III respýblıkalyq ımamdar forýmynda «Jeti rýhanı qazyq» tuǵyrnamasyn qabyldaǵan bolatyn. Musylmannyń tula boıynan tabylýy tıis bilimdi bolý máselesin Jeti rýhanı qazyqtyń biri retinde engizdik. Óıtkeni, búgingi kúsh te, qýat ta – bilimde. Bilimdi adam ǵana bárin jeńbek. Qasıetti Qurannyń da alǵashqy aıaty «Oqy» dep túsken.
Abaı asyl dinimizge tek adamgershilik tárbıe kózi retinde qarap, osy maqsatta ózine keregin aldy. Kemeńgerge keregi – sený. Senim bar jerde adamdyq qasıet joǵalmaıdy. Osylardyń bárin tolyqtyra kelgende Abaı Hákim pendeshilik minezden arylýǵa, ımannan paıda alýǵa shaqyrady. Al paıda alý joldary qaısy? Ol úshin óz aqylyń men eńbegińe súıen dedi. Ózgege jaqsylyq oıla, shama-sharqynsha shapaǵatyńdy tıgiz! Adamdyq, izgilik degen osy. «Nápsige erseń, Allanyń meıiriminen qur qalasyń – osyǵan ılan» degen sózinen kóp nárseni uǵynamyz.
Bir kezderi eńbekterin aýdarǵan nemis oıshyly Gete: «Ózi úshin ǵana eńbektengen adam azap shegedi. Basqalar úshin eńbek etken adam olardyń qýanyshyna ortaqtasady» degen bolatyn. Osyny tolyqtyrǵan Abaı: «Óziń úshin eńbek qylsań, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń» dedi. Budan artyq teńeý tappaspyz. Qudaı jolynda júrý kópke paıdańdy tıgizý dep túıindedi. Mine, san ǵasyr boıy jetken Islamnyń da tiregi osy.
Dana oıshyl qazaqtyń ár balasyn ultjandy azamat etip tárbıeleýge shaqyrdy. Onyń murasy – parasatty patrıotızmniń mektebi, eldikti qadirleýdiń negizi. Ol eldi synaý arqyly tómendetkisi kelmedi, kerisinshe bıikke kótergisi keldi. Endeshe Abaıdy oqı otyryp biz ózi aıtqan «kámil musylman» sıpatyna ıe bolamyz.
Abaı – taýsylmaıtyn tereń taqyryp. Bizdiń kózimiz jetken eki anyq bar: birinshisi – Abaıdyń dinı kózqarastary búgingi jahandaný dáýirinde adastyrmas baǵdarsham ispetti. Bul búgingi qoǵamǵa aýadaı qajet. Ekinshisi – Muhtar Áýezov aıtqan «Abaıdyń dini – synshyl aqyldyń, adamgershiliktiń dini» degen tuǵyrly tujyrym eshqashan da eskirmek emes.
