Júıke aýrýlaryna arnalǵan emdik jattyǵýlar
Ortalyq jáne shetkergi júıkelerdiń zaqymdanýyna baılanysty júıke aýrýlary ekige bólinedi. Ortalyq júıke (mı jáne julyn) indetine shaldyqqanda organızmde aıtarlyqtaı organıkalyq ózgerister baıqalady. Al joǵarǵy retteýshi ortalyqtyń anatomııalyq qurylysynda eshbir ózgeris baıqalmasa, onda shetkergi júıke júıesi zaqymdanǵan. Onyń ishinde aıryqsha kózge túsetinderi – nevrozdar.
Mı qabaty (psıhıkalyq qyzmet atqaratyn múshe) negizinen qozý jáne tejeý úderisin oryndaıdy.
Eger sońǵy kezge deıin búkil psıhıkalyq áreket tek qana mı qabyǵyna shoǵyrlanǵan dep bilsek, qazir mı qabynyń (mıdyń tereń qabatyna ornalasqan) astynda ornalasqan zattardyń da atqaratyn rólin dáleldeıtin málimetter bar. Olardyń jaı-kúıi mı jasýshalarynyń qozýyna nemese tejelýine yqpal etedi.
Mı qabynyń jumysyna organızmniń búkil ózgerisi áser etedi. Organızmniń qurylys erekshelikterine qaraı, kóbine júıke júıesindegi reaktsııalar soǵan sáıkes damyp otyrady.
Júıke aýrýlarynyń negizgi sebepteri: oqys jaraqattaný, juqpaly aýrýlar, organızmniń ýlanýy, zat almasýdyń buzylýy, sharshap-shaldyǵý, zorlaný, Emotsııalyq faktorlar t.b. Osyndaı sebepterden denede ártúrli ózgerister aıqyndalady. Júıke júıesi zaqymdanǵan kezde eń aldymen qımyl-qozǵalys, odan soń sezimtaldyq jáne trofıkalyq áserler kemıdi.
Qımyl-qozǵalys áreketiniń buzylýy adamnyń múlde qozǵalmaı nemese jartylaı qımylsyz qalýyna ákep soǵady. Ony sal jáne parez deıdi. Olardyń ózi eki túrge bólinedi: spastıkalyq nemese siresip qalý jáne solyp qalý. Birinshi túri kóbinese mı qaby qatparlary zaqymdanǵanda bolady. Onda denede bulshyqetter men taramystar tyrysyp qalady.
Solǵan sal ne parez julyn ne shetkergi júıke sabaqtarynyń zaqymdanýy saldarynan bolady. Mundaı kezde bulshyqet álsizdenip, semip qalady, taramys refleksteri tómendep, nemese tipti múldem joq bolyp ketedi. Júıke júıesi aýrýǵa shaldyqqanda bulshyqetterdiń nemese býyndardyń qozǵalmaı qatyp qalýy (kontraktýra) ańǵarylady.
Al, sezimtaldyq buzylǵanda adam aýrýdy, ystyq-sýyqty, terige tıgendi, sıpaǵandy túk sezbeıdi. Keıde, kerisinshe, osy áserlerdiń barlyǵyn qatty sezinip ketedi.
Trofıkalyq ózgeris julyn men shetkergi júıke júıesi aýrýǵa shaldyqqanda jıi baıqalady. Júıke júıesi zaqymdanǵan bólikte qan-lımfa aınalymy kemip, otteginiń jetispeýine ushyraıdy. Osynyń ózi teriniń oıylýyna, jara paıda bolyp, isinýine, tinderdiń ólýine yqpal jasaıdy.
Júıke júıesi aýrýlary aılap, jyldap uzaqqa sozylady. Sonyń áserinen júrek-qantamyr, tynys alý, as qorytý, zat almasý músheleri zardap shegedi. Keıde, ókinishke qaraı, naýqastyń eńsesin kóterip, qaıta ortaǵa qosýǵa múmkindik bolmasa, ondaı adamdar múgedek bolyp, jumys isteýge jaramaı qalady.
Dene tárbıesi júıke júıesi aýrýynyń qandaı túri bolsa da, basqa emdeý ádisterimen qatar qoldanylady. Onyń tıgizetin paıdasy neırogýmoraldy mehanızm arqyly iske asady. Berilgen jattyǵýlar, organızmniń qaıtarǵan jaýaby ispetti kóńil-kúıin kóterip, qımyl-qozǵalysty retteıdi. Emdik jattyǵýdyń áserinen júıke talshyqtarynyń ótkizgishtik qabileti artyp, denede jańadan shartty refleks qalyptasady.
Emdik jattyǵýdyń trofıkalyq qasıeti denedegi qan men lımfa aınalymyn arttyryp, tinderdiń qorektenýin ósirip, teridegi syzat alǵan, jara bolǵan jerdiń tez jazylýyna, júıke talshyqtarynyń qalpyna kelýine yqpal etedi.
Aýrýdyń jazylýy osy jattyǵýlarǵa senýine jáne ony kúndelikti múltiksiz oryndaýyna tikeleı baılanysty.
Emdik jattyǵýdyń negizgi maqsaty:
1. Aýrýdyń jalpy jaı-kúıin, oı-órisin ósirý;
2. Júrek-qantamyr, tynys alý, as qorytý músheleriniń qyzmetin arttyrý;
3. Býyndardyń qımyl-qozǵalysyn arttyryp, qatyp qalýyna jol bermeý. Zaqymdanǵan jerdiń bulshyqetin jetildirý;
4. Zat almasýyn arttyryp, jara bolǵan, oıyq bolǵan jerlerdi tez jetildirý;
5. Kompensatsııalyq áreketti (ornyna qoldaný) keńinen paıdalaný;
6. Naýqastyń ózine degen senimdiligin arttyryp, júrýge yntalandyrý jáne ózdiginen qımyldaýǵa daǵdylandyrý.
Osy maqsattyń bárin iske asyrý úshin emdik jattyǵýdy tańerteńgi gıgıenalyq gımnastıka retinde, óz betinshe oryndalatyn sabaq ispette, mólshermen júrý, júzý, mehanoterapııa, eńbekke baýlý jáne massaj túrinde qoldanýǵa bolady. Munymen qatar sal bolǵan aıaq-qoldy kúni boıy ártúrli baǵytta jatqyzyp qoıady (astyna jastyq qoıyp, kóterip, ońǵa-solǵa buryp, tómen túsirip t.b.). Bular býynnyń qarysyp qalýynan saqtaıdy. Keıde arnaıy qalypqa, taqtaǵa, tor symǵa qoldy ne aıaqty salyp tańyp qoıady. Ol óz salmaǵymen bos bulshyqetterdiń odan beter sozylyp ketýine jol bermeıdi. Osyndaı qalypqa salý kúnine birneshe ret qaıtalanyp, 20-25 mınýttan 3-4 saǵatqa deıin sozylady.
Shetkergi júıke júıesiniń aýrýlary
Buǵan nevrıtter jatady. Nevrıt – júıke talshyqtarynyń nemese sabaqtarynyń qabynýy, al nevralgııa – júıke talshyqtarynyń syrqyrap aýrýy. Mundaı naýqas kenetten jaraqattanǵanda, sýyq tıip, júıke talshyqtary qabynǵanda nemese ýlanǵanda kezdesedi.
Jaraqattanǵan kezde júıke talshyqtary qatty terbeliske túsip, shaıqalýy, sozylýy, keıde tipti úzilip ketýi de yqtımal. Terbeliske túsken kezde júıke talshyqtarynyń ótkizgishtik qasıeti joıylyp ketýi múmkin, sonda qımyl-qozǵalys jáne sezimtaldyq adam boıynda baıqalmaı qalady. Sozylǵanda, janshylǵanda júıke talshyqtary búlinip, belgili bir bólikte bulshyqetterdiń sozylýyna, sal bolyp qalýyna yqpal etedi.
Júıke talshyqtarynyń jaraqattanǵan bóligine baılanysty olar ártúrli atalady, mysaly: júıke túbiniń qabynýy – radıkýlıt, júıke órimderiniń qabynýy – pleksıt, bir júıke talshyǵynyń qabynýy – mononevrıt, al birneshe júıke talshyqtary qabynsa – polınevrıt.
Nevrıtke shaldyqqan adamǵa keshendi em qoldanylady. Dári-dármek, fızıoterapııa, massaj, emdik dene shynyqtyrý. Emdeý merzimi uzaq, eń kem degende 8 aıǵa sozylady. Óıtkeni júıke talshyqtarynyń qaıta qalpyna kelýi óte jaı, birtindep ótedi. Sondyqtan alǵashqy kezde adamnyń ózi oryndaı alatyn qarapaıym jattyǵýlar jasalady. Ár qımyl-qozǵalys yńǵaıly qalypta, jyly vanna qabyldap, deneni bosańsytqan soń ońaı oryndalady. Jarymjan bolǵan aıaq ne qol qımyldaý úshin jyltyr taqtaı, stol, kishkene dóńgelek ornatqan syrǵanaq arba kerek, solar arqyly qozǵalý jeńilirek bolady. Jattyǵýlar baıyppen, asyqpaı, ortasha jyldamdyqpen jasalady.
Aıaqtyń júıke júıesi zaqymdanǵanda, onyń tirek qyzmetin arttyrýǵa basa nazar aýdarylady. Aldymen shalqadan jatyp, aıaqty birdeńege tirep, búgip-jazady. Odan keıin tizerlep turyp ártúrli jattyǵýlardy oryndaıdy. Taıaq ustap júrýge daǵdylaný úshin arqa, bel, ıyq bulshyqetterin shynyqtyrady.
Júrgen kezde aıaq ushtaryn durys qoıý, baspaldaqpen kóterilgende deneni tik ustaý – oıǵa saqtaıtyn eń negizgi qaǵıdalar.
Qol jansyzdanǵan kezde ártúrli zattardy saýsaqtarmen, alaqanmen ýystap ustaýǵa daǵdylandyrady. Sol sııaqty gýbka, rezeńke doptardy qysyp-jazyp jattyqtyrady. Osyndaı jattyǵýlardy kúnine 4-6 ret jasaý kerek.
Radıkýlıt nemese quıań aýrýy bel omyrtqanyń tusynda jıi kezdesedi. Onda da qımyl-qozǵalys shektelip, alǵa eńkeıý, bir jaǵyna burylý múmkin bolmaı qalady. Quıań ustaǵan jaqtaǵy aıaq sozylmaı, bulshyqet álsirep, bókseniń etteri, san men baltyr semip ketedi. Qatty aýyrǵandyqtan adam bir jaǵyna qısaıyp qalady. Bul uzaqqa sozylsa, omyrtqa qısaıyp, adam búkir bolyp qalýy múmkin. Sondyqtan mundaı aýrýlardyń belgileri bilinisimen aýrýhanaǵa jatqyzǵan durys. Aýrýdyń beti qaıtyp, asqynýy basylǵannan keıin emdik jattyǵýlar taǵaıyndalady. Onyń negizgi maqsaty – qan aınalymyn jaqsartyp, arqa bulshyqetterin jetildirý jáne qatty aýrýdan ettiń qataıýyn boldyrmaı, deneni túzetý t.b.
Tósekte jatqan kezde emdik jattyǵýdy belge, bóksege, baltyrǵa massaj jasaýdy úılestire ótkizedi. Shalqadan jatyp, tize, myqyn býyndaryn búgip-jazyp, myqyndy kóterý sııaqty jattyǵýlar oryndalady. Eger aýrý aıaqty kóterý qıynǵa soqsa, onda saý aıaqty aýrý aıaqtyń astynan tirep, múmkindiginshe joǵary kóteredi. Alǵashqy kezde jattyǵýlardyń uzaqtyǵy 10-12 mınýt, keıin birtindep 20-25 mınýtqa jetkiziledi. Palatalyq rejımge kóshken kezde mynadaı jattyǵýlar jasalady: naýqas etpettep jatyp, eńbektep turady. Sonan soń túregelip turyp, alǵa-artqa, eki jaqqa kezek ıilip, deneni ostiń boıymen aınaldyra buraıdy, deneni tik ustap júredi. Qımyl-qozǵalys jaı yrǵaqpen, baıaý túrde jasalady.
Naýqas erkin júre bastaǵanda aıaq-qol qımyldary tolyq qosylyp, ortasha jyldamdyqpen atqarylady. Munda dop, shyǵyryq, sheńber, jeńil gantel sııaqty zattardy paıdalanady.
Shondanaı nevrıti – ózinshe jeke kezdesetin nevrıt. Ol myqynnan bastap ókshege deıin qaqsatady. Ásirese eńkeıgende, aıaqty kótergende aýrý kúsheıip ketedi. Osynyń saldarynan adam júrýden qalady. Keıde aıaqtyń bulshyqetteri semip ketedi. Ony ýaqytynda emdemeı, asqyndyryp alsa, aıaqtyń basy jansyzdanýy múmkin. Bul adamnyń júrýin odan ári qıyndatady.
Sondyqtan emdeý jattyǵýy quıań aýrýyndaǵydaı tártippen oryndalǵanymen, eń aldymen, aıaq basyna nazar aýdarylady. Eger ózdiginen qozǵalmasa, aıaqtyń basy salaqtap qalmas úshin taqtaıǵa, temir tordan jasalǵan arnaıy qalypqa salyp, tańyp tastaıdy. Aıaq basy men jilinshik arasy tik burysh quraýy kerek. Osyndaı aldyn ala daıyndalǵan aıaqty jan-jaǵyna qımyldatyp, edenge basyp, túregelip júrýge bolady.
G. Ikimanova
medıtsına ǵylymynyń doktory
