JANYM - ARYMNYŃ SADAǴASY
Dýaly aýzyna ýáli sóz qonaqtaǵan halqymyzda «Jarly bolsań da, arly bol» ıakı «Malym – janymnyń sadaǵasy, janym – arymnyń sadaǵasy» degen tamasha ǵıbratty sózder bar. Osy bir sózdiń ózinen-aq asyl tekti ata-babalarymyz úshin ar men ıbanyń, namys pen uıattyń qandaı qurmetti de qasterli bolǵanyn ańǵaramyz.
Sharıǵat tilinde de taǵylymy mol uǵymdardyń biri sanalatyn «Uıat» sózine toqtalyp kórelik. Qazaqta: «Ólimnen uıat kúshti» degen danalyq bar. Arly adam úshin uıattyń orny bólek. Qarttarymyz: «Uıalǵanymnan jerge kirip kete jazdadym» deıdi. Munyń barlyǵy nelikten bulaı delinedi deısiz ǵoı?! Óıtkeni «qazaq» degen qaısar ult uıatty Uly Jaratýshynyń pende balasyna syılaǵan eń asyl qasıetteriniń birine balaıdy jáne ardyń qunyn alasartyp alǵysy kelmeıdi. Bizdiń kóregendigimiz ben danalyǵymyzdyń keremettiligi de mine osynda jatyr. Barlyǵy sharıǵat úkimderimen tamasha úılesim tapqan. Qarapaıym ǵana tápsirleıtin bolsaq, uıat degenimiz – adamnyń minez-qulqymen syıyspaıtyn, qabyspaıtyn jaǵymsyz ádetter men isterden adam balasyn aýlaq ustaýǵa, jaqsylyq jasaýǵa ıtermeleıtin boıymyzdaǵy asyl bir qasıet.
Uıat – ıman tarmaǵynyń bir arnasy, ıslamı minez-qulyqtyń bir kórinisi. Kimde-kimniń tula boıynda uıat bolǵan bolsa, ol pendeniń ıslam jolyn ustanýynyń kórkemdigin, dárejesiniń joǵarylyǵyn kórsetedi. Uıat – Alla taǵalanyń jer betine aqıqatty jetkizip, úlgi bolý úshin jiberilgen Paıǵambarlaryna tán qasıet. Sańlaq sahaba Ábý Saıd ál Hýdrıdiń aıtýy boıynsha «Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) boıyndaǵy uıat, perdeniń artynda otyrǵan boıjetkenniń uıatynan da asyp túsetin. "Eger Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) uıatty bir isti kórer bolsa, onyń júzine qarap uıalǵanyn biletin edik" deıdi. Paıǵambarymyzdyń aqıqat jolyn óz ómirlerine tý etken Allanyń salıhaly quldarynyń da óz erekshelikteri bar bolyp tabylady. Uıattyń bolýy, ıakı bolmaýy – adamnyń shynaıy tabıǵatyn kórsetetin belgi ispettes. Uıat adamnyń ımanyn qundy etip, júris-turysyna óń beretin jaqsy sıpat. Kisi bir is-áreketten tula boıy qysylyp, orynsyz isten júzi qyzǵylt túske boıalyp jatsa, demek, tegi taza hám bolmysy pák.
Uıat – jaqsylyqtyń uryǵy. Jamandyqtyń tamyryn túbegeıli joıatyn da osy qasıet. Ánas (r.a.) rıýaıat etken hadıste:
إِنَّ لِكُلِّ دِينٍ خُلُقًا، وَخُلُقُ الْإِسْلاَمِ الْحَيَاءُ
«Rasynda, árbir dinniń ózine tán minezi bar. Islamnyń minezi uıańdyq (uıat)»[1] dep dinimizde uıattyń mańyzdylyǵyn atap kórsetip ketken.
إنَّ الْحَيَاءَ وَالْإِيمَانَ قُرَنَاءُ جَمِيعاً، فَإِذَا رُفِعَ أَحَدُهُمَا رُفِعَ الْآخَرُ.
Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) taǵy bir hadısinde: «Uıat pen ıman tyǵyz baılanysta. Eger uıat ketse, ekinshisi de birge ketedi»[2], dep uıattan ajyraǵan kisiniń ımannan qol úzetinin jetkizgen.
Aqıqatynda, ar-namystyń aıaqqa taptalýy – abyroı ákelmeıdi. Er azamat úshin bul tipten masqara. Halyq arasyndaǵy «Erdi namys óltiredi» degen maqal beker aıtylmasa kerek-ti. Al áıeldiń eń qurmetti jáne qundy qasıeti – ar-ıbasynyń tazalyǵy. Ásirese qyz bala jáne áıel adam ar tazalyǵyna asa jaýapty qaraýy kerek. «Áıelden ar ketse, ult joıylady» dep halqymyz ejelden ar tazalyǵyna asa mańyz bergen.
Ar-namysyn alasartpaǵan adam el ishinde zor qurmetke ıe bolary anyq. Adam bolýdyń bir sharty – «uıat» degen uǵymdy qasterleýge saıady. Uly Abaı atamyz óziniń otyz altynshy qara sózinde: «Bir uıat bar – nadandyqtyń uıaty, jas bala sóz aıtýdan uıalǵan sekildi, jaqsy adamnyń aldyna jazyqsyz-aq ánsheıin baryp jolyǵysýdan uıalǵan sekildi. Ne sharıǵatqa teris, ne aqylǵa teris jazyǵy joq bolsa da, nadandyqtan boıyn keristendirip, sheshilmegendik qylyp, uıalmas nárseden uıalǵan mundaı uıat shyn uıalý emes - aqymaqtyq, jamandyq», - dep ar-uıat týraly erekshe aıtyp ótken. Ar-uıattyń salmaǵyn adamnyń parasat ólshemi ekendigin Abaı atamyz keń kólemde taldaǵan.
Shákárim Qudaıberdiuly óz sózinde:
Arsyz aram, asyǵys aılakerlik,
Munyń bári shaıtannyń dosy bolmaq, - dep arsyzdardy shaıtannyń dosyna teńegen.
Ar men uıat, namys týraly asyl dinimiz Islamda qundy ǵıbrattar mol. Islam eń aldymen ar men namysty, uıatty barynsha joǵary qoıatyn adamgershilik dini. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadıs sharıfinde: "Kimniń uıaty joq bolsa, onyń ımany da joq" degen. Bul sóz qazaqtyń «uıat kimde bolsa, ıman sonda» degen ulaǵatty sózimen ushtasyp jatyr. Sondyqtan ar men namys ataýlyny nápsi men qý qulqynnan árkez bıik qoıyp, uıattyń ulaǵatyn urpaǵymyzdyń sana sandyǵyna sińdire bileıik! Erlerimiz ez bolmaı, qyzdarymyz qylyqty bolyp kún keshe bersin!
IBRAGIMOV Alıasqar Omaruly
