Zeket kimderge paryz?

Ze­ket­tiń bel­gi­li bir adam­ǵa pa­ryz bo­lýy úshin tó­men­de­gi shar­ttar­dyń oryn­da­lýy tıis.

1. Mu­syl­man bo­lýy

Bas­qa ǵı­ba­dat­tar sııaq­ty ze­ket ǵı­ba­da­tyn­da da be­rý­shi adam­nyń aqyl-esi du­rys, ba­lı­ǵat ja­sy­na jet­ken, azat mu­syl­man bo­lýy shart. Mu­syl­man mem­le­ke­tin­de ómir sú­re­tin bas­qa din­di ustanýshylar­ǵa já­ne ba­lı­ǵat ja­sy­na jet­pe­gen ba­la­lar men aqyl-esi du­rys emes­ter­ge ze­ket be­rý pa­ryz emes.

Ha­na­fı máz­ha­by­nan tys bas­qa máz­hab­tar­da ba­lı­ǵat ja­sy­na jet­pe­gen ba­la­lar men aqyl-esi du­rys emes­ter­ge de ze­ket be­rý pa­ryz. Olar­dyń mal­da­ry­nyń ze­ke­tin ýá­lıle­ri[1] be­re­di.

2. Nı­sap kó­le­mi­ne je­te­tin ne­me­se odan da kóp baılyq­qa ıe bo­lý

Ze­ket­tiń pa­ryz bo­lýy úshin kún­de­lik­ti tir­shi­lik­te qol­da­ny­la­tyn ne­giz­gi qa­jet­ter men qa­ryz­dar­dan tys, nı­sap kó­le­mi­ne je­te­tin baı­lyq­qa ıe bo­lýy ke­rek. Nı­sap de­ge­ni­miz – ze­ket­ti pa­ryz ete­tin belgi­li baı­lyq mól­she­ri.

Ze­ke­ti be­ri­le­tin baılyqtyń  túr­le­ri men ze­ket  be­rý­di pa­ryz ete­tin nı­sap kó­le­mi

Al­tyn­da: jıyr­ma dı­nar, ıaǵ­nı, 85 gramm
Kú­mis­te: eki júz dır­ham, ıaǵ­nı, 595 gramm
Túıede: bes
Sıyr­da: otyz
Qoı men esh­ki­de: qy­ryq
Saýda zat­ta­ryn­da: 85 gramm al­tyn ne­me­se 595 gramm kú­mis­tiń qu­ny­na teń bol­sa.
Aq­sha­da: 85 gramm al­tyn ne­me­se 595 gramm kú­mis­tiń qu­ny­na teń bol­sa
Baý-baq­sha já­ne egis ónim­de­ri

Kún­de­lik­ti tir­shi­lik­te qol­da­ny­la­tyn ne­giz­gi qajet­ter­ge ne­ler ja­ta­dy?
1.  Tu­ra­tyn úıi, úı jı­haz­da­ry men as­pap­ta­ry;
2.  Ǵy­lym adam­da­ry­nyń ki­tap­ta­ry men óner adam­da­ry­nyń as­pap­ta­ry;
3.  Ózi já­ne áıeli, ba­la­la­ry­na je­te­ten bir aı­lyq (bas­qa bir rıýaıat­ta bir jyl­dyq) azyq-tú­lik­te­ri;
4.  Ózi já­ne ot­ba­sy­nyń kıe­tin kıim­de­ri;
5.  Dá­ri-dár­mek­ter. Di­ni­miz­de den­saý­lyq­ty saq­taý pa­ryz sa­nal­ǵan­dyq­tan ot­ba­syǵa kútimge min­det­ti adam­dar­ǵa qa­jet­ti dá­ri-dár­mek, em­ha­na qar­jy­la­ry ne­giz­gi qa­jet­tilikterge sa­na­lyp, olar­dan ze­ket alyn­baıdy.
6.  Egis­tikpen sha­rýashy­lyq­pen aına­ly­sa­tyn adam­dar­dyń trak­tor, kom­baın sııaq­ty qu­ral­da­ry men as­pap­ta­ry­nan ze­ket alyn­baıdy. Bi­raq bul qu­ral­dar­men bas­qa­lar­ǵa ju­mys is­tep, aq­sha ta­ba­tyn bol­sa, tap­qan aq­sha­dan ze­ket aly­na­dy.

3. Ze­ke­ti be­ri­le­tin baılyqtyń ósim­di­li­gi

Ze­ke­ti be­ri­le­tin baılyqtyń ósim­di bo­lýy olar­dy kún­de­lik­ti ómir­de qa­je­ti­miz­ge qol­da­ný maqsatymen emes, ıesi­ne ki­ris kir­gi­zý maq­sa­ty­men qolǵa us­ta­lýy. My­sal­ǵa, saýda zat­ta­ry­nyń saýda ja­saý ar­qy­ly, mal-ja­nýar­lar­dyń tól­deý ar­qy­ly, egis, baý-baq­sha­nyń je­mis be­rý ar­qy­ly ıesi­ne ki­ris kir­gi­zýi sııaq­ty. Al­tyn, kú­mis, aq­sha, áshe­keı buıym­dar­men saýda ja­sap, ki­ris kir­gi­zýi maq­sat etil­me­se de, olar­dan ze­ket be­rý pa­ryz. Iaǵ­nı, olar­dyń ósim­di bo­lýy shart emes.

4. Ze­ke­ti be­ri­le­tin baılyqqa bir jyl tolýy

Ze­ke­ti be­ri­le­tin baılyqqa aı sanaýy­men bir jyl to­lýy ke­rek. Óıtke­ni, Paı­ǵam­ba­ry­myz (s.ǵ.s.) hadı­sin­de: «Bir jyl tol­maı baılyqqa ze­ket be­ril­meıdi»[2], – deıdi. Bir jyl – ze­keti beriletin dúnıe, mal­da­rdyń kó­beıip, óse­tin ýaqy­ty.

Jyl to­lý má­se­le­sin­de Imam Ábý Ha­nı­fa­nyń kóz­qa­ra­sy­na súıen­sek, ze­ke­ti be­ri­le­tin baılyq eki­ge bó­li­ne­di.

a) Al­tyn, kú­mis, bar­lyq aq­sha túr­le­ri já­ne jyl­dyń kó­bin­de qyr­da jaıyla­tyn mal­dar men saýda zat­ta­ry.

á) Bar­lyq egis­tik, baý-baq­sha ónim­de­ri men qaz­ba baı­lyq­tar.

Bi­rin­shi bó­lim­de­gi ze­ket beriletin zattar men dúnıe-múlik, maldardyń ze­ke­ti be­ri­lý úshin to­lyq bir jyl to­lýy shart. Óıtke­ni, mal­dar­dyń tól­dep, saýda zat­ta­ry­nyń ki­ris kir­gi­ze­tin ýaqy­ty kem degende bir jyl. Al ekin­shi bó­lim­de­gi ze­keti  beriletin dúnıelerdiń ze­ke­ti be­ri­lýi úshin bir jyl tolýy shart emes. Óıtke­ni, egis pen baý-baq­sha­dan bir­ne­she aıda ónim alý­ǵa bo­la­dy. Sol sııaq­ty qazba baı­lyq­ty bir jyl­da bir­ne­she ret alý­ǵa bo­la­tyn­dyq­tan, bu­lar­ǵa nı­sap mól­she­ri men bir jyl to­lý shar­ty qo­syl­maıdy. Al Ábý Iýsýp pen Mu­ham­med­tiń bul má­se­le­de­gi kóz­qa­ra­sy­na súıen­sek, sha­ma­men bir ton­na­ǵa jet­peı­tin já­ne qol­da bir jyl saq­taýǵa shy­da­maı­tyn egis ónim­de­ri men jemis-jı­dek­ter­den ze­ket alyn­baıdy.

Ze­ket pa­ryz bo­lý úshin Ha­na­fı máz­ha­byn­da nı­sap kó­le­mi jyl­dyń ba­syn­da ári jyl­dyń aıa­ǵyn­da to­lyq bo­lýy shart. My­sal­ǵa, bir adam ne­giz­gi qa­jet­te­ri­nen tys 100 gramm al­tyn­ǵa ıe bol­sa, bir jyl tol­ǵan­nan keıin 50 gram­ǵa azaısa, bul adam­ǵa ze­ket be­rý pa­ryz emes. Bi­raq jyl­dyń ortasynda azaıyp, jyl­dyń aıa­ǵyn­da nı­sap kó­le­mi­ne qaıta jet­se, ze­ket be­ri­le­di. My­sal­ǵa, al­ty aı­dan keıin 50 gram­ǵa azaısa, bi­raq jyl­dyń aıa­ǵyn­da 120 gram­ǵa shyq­sa, jyl­dyń ba­syn­da­ǵy 100 gramnyń ne­me­se jyl­dyń or­ta­syn­da­ǵy 50 gramnyń ze­ke­ti be­ril­meı, jyl­dyń aıa­ǵyn­da­ǵy 120 gramnyń ze­ke­ti be­ri­le­di.

Ze­ke­ti be­ri­le­tin baı­lyq, mal-dáý­let bir jyl tol­ǵan­nan keıin kó­beıip ós­se, kó­beı­gen bó­li­mi­niń zeke­ti dál sol jy­ly be­ril­meıdi. Kó­beı­gen bó­li­mi­niń ze­ke­ti ke­le­si jy­ly dál sol ýa­qyt­ta be­ri­le­di. My­sal­ǵa, bir adam­nyń qo­lyn­da ót­ken jyl­ǵy Ra­ma­zan aıy­nyń on be­sin­de 100 myń teń­ge bol­sa, bul kó­lem bıyl­ǵy jy­ly Ra­ma­zan aıy­nyń on be­si­ne deıin 140 myń teń­ge­ge kó­beıip, Ra­ma­zan aıynyń jıyr­ma­syn­da 160 myń­ǵa jet­se, 140 myń teń­ge­niń ǵa­na ze­ke­ti sol jy­ly be­ri­le­di.

Ze­ket­tiń pa­ryz bo­lýy úshin mal­ǵa bir jyl to­lýy ke­rek de­dik, bi­raq pa­qyr ke­deı-kep­shik­ter­diń jaǵdaıyn oı­lap, bir jyl tol­maı da ze­ket be­re be­rý­ge bo­la­dy. Bi­raq bir jyl­da eki ret ze­ket beril­meıdi.

5. Qa­ryz bol­maýy

Adam­dar­ǵa bol­ǵan qa­ryz­dyń bar­lyq tú­ri – ze­ket­tiń pa­ryz­dy­ǵy­na bó­get ja­saıdy. My­sal­ǵa, bir adam ne­giz­gi qa­jet­te­ri­nen tys 100 gramm al­tyn­ǵa ıe bol­dy de­lik. Bi­raq bul adam­nyń bas­qa bi­reýge 20 gramm kó­le­min­de qa­ry­zy bol­sa, bul adam­ǵa ze­ket pa­ryz emes. Óıtke­ni, qa­ryz­dan tys qal­ǵan mal­dyń mól­she­ri nı­sap kó­le­mi­ne (85 gm sha­ma­syn­da­ǵy al­tyn­nyń qu­ny) jet­peıdi.

Al­dyń­ǵy bir jyl ne­me­se bir­ne­she jyl úshin beril­me­gen ze­ket ese­si qa­ryz­ǵa ja­ta ma?

Bir jyl ne­me­se bir­ne­she jyl úshin be­ril­me­gen ze­ket ese­si qa­ryz bo­lyp sa­na­la­dy já­ne min­det­ti túr­de óte­lýi tıis. Ótel­gen­nen keıin qal­ǵan aq­sha­nyń qu­ny nı­sap mól­she­ri­ne je­tip jat­sa ǵa­na sol jyl úshin ze­ket be­ri­le­di.[3]

Qa­ryz ıesi bo­rysh­ty­nyń qa­ry­zyn kesh­ken jaǵ­daıda...

Qa­ryz ıesi qa­ry­zyn bo­rysh­ty­dan kesh­ken jaǵ­daıda, ke­shil­gen qa­ryz­dy qos­qan­da bar­lyq aqshasynyń mól­she­ri nı­sap mól­she­ri­ne je­tip jat­sa, ze­ket be­rý pa­ryz. Qa­ryz ıesi qa­ry­zyn kesh­ken kún­ge bir jyl tol­ǵan­nan keıin ze­ket be­re­di.

Qur­ban­dyq, pi­tir sa­da­qa, káf­fa­rat, qa­jy­lyq sııaq­ty mu­syl­man­nyń moı­nyn­da­ǵy qa­ryz­dar ze­ket­te­gi nı­sap mól­she­ri­ne áse­rin tı­gi­ze me?

Atal­mysh qa­ryz­dar Allah pen qul­da­ry­nyń ara­syn­da bol­ǵan­dyq­tan, ze­ket­tiń nı­sap mól­she­ri­ne áse­rin tı­giz­beıdi. My­sal­ǵa, bireýdiń baıly­ǵy nı­sap mól­she­ri­ne je­tip tur­sa, bi­raq moı­nyn­da atalmysh qa­ryz­da­ry bol­sa, já­ne bul qa­ryz­dar­dy óte­gen jaǵ­daıda, qal­ǵan aq­sha­sy nı­sap mólsheri­ne jet­peı qal­sa da ze­ket be­rý pa­ryz bo­lyp qa­la be­re­di.

6. Ze­ke­ti be­ri­le­tin baılyqqa to­lyq ıe bo­lý

Ze­ke­ti be­ri­le­tin baı­lyq­qa ze­ket be­rý­shi adam to­lyq ıe bo­lýy ke­rek. Iaǵ­nı, ıesi­niń ıeli­gin­de já­ne qo­lyn­da tu­ryp, qa­la­ǵan ýa­qyt­ta qol­da­na ala­tyn­daı múm­kin­dik­te bo­lýy ke­rek. My­sal­ǵa, bas­qa bireýge ke­pil­dik­ke be­ril­gen zatqa ze­ket be­ril­meıdi. Óıtke­ni, ke­pil­dik­ke be­ril­gen zat, ıesi­niń ıeligin­de de­sek te qa­la­ǵan ýaqy­tyn­da qol­da­na al­maıdy.

Sa­typ aly­nyp, áli qo­ly­na tıe qoıma­ǵan zatqa ze­ket be­ri­le­di. Óıtke­ni, sa­typ alyn­ǵan zattyń sa­typ al­ǵan adam­nyń qo­ly­na tııý paıyzy ba­sy­my­raq.