«ULY QAZAQ» DEGEN KIM?
Jeti qat jer betinde, alty qat aspan astynda, Adam ata men Haýa anadan beri qaraı, búgingi kúnge deıin tegi buzylmaǵan, qany taza, jany pák, rýhy kúshti, sanasy joǵary, jeti atadan qyz alyspaıtyn bir uly halyq bar. Ol – «Uly qazaq» halqy.
Nelikten «Uly qazaq» dep ataımyz? Sebebi, «uly qazaq» — adamzat tarıhynyń myńdaǵan jyldyq taǵylyq daýyldy dáýirlerin artta qaldyryp, dúleı dúnıeniń aýyr, qıyn, kúrdeli synaqtarynan súrinbeı ótip, óz tektiligin saqtap qalǵan dana halyq. Búginde kúlli álem «uly qazaqtyń» tektiligine, tabıǵı bolmysynan qalyptasqan «tek ǵylymyna» moıyn usynyp, halyqtyń ulaǵatyn shynaıy ǵylym jolymen tanyp, tabynýda.
Bul — keremet tabys. Jer betinde «Uly qazaq» bolyp ómir súrý — adamzat tarıhyndaǵy úlken mártebe. Búgingi ǵylym ǵasyry ushqan qustaı damyǵan, ǵalamtor ǵasyrynda «Tek ǵylymynyń» atasy — «uly qazaq» dep tanylyp otyr.
Iá, ǵylym zamany naqty, zerttelgen, naqtylanǵan ǵylymı anyqtamalardy talap etedi. Aýyzsha aıtylǵan sózder men tom-tom kitaptar eshqashan moıyndalmaıdy. Mine, «Uly qazaqtyń» «Tek ǵylymy» eski ǵylymnan bastaý alyp, qazirgi Elektrondy zamanda ǵylym jolymen anyqtalyp, kúlli damyǵan álem medıtsınasyn moıyndatyp otyr.
Bul — úlken qubylys, zor jańalyq. Jer betindegi barlyq adamzat balasynyń sapaly ómir súrýine qosylǵan baǵasyz eńbek. Bir adam, bir otbasy ǵana emes, tutas bir ult jeti ataǵa deıin qyz alyspaı, qan tazalyǵyn saqtap, ǵasyrlar boıy aman ótýden artyq ulylyq bolmaq emes. Bul ulylyq adamzat tarıhynda qazaqtan basqa esh ulysta kezdespegen.
«Táni saýdyń — jany saý» degen uly ıdeologııa búginde kúlli jer betin meken etken adamdarǵa ortaq ustanymǵa aınaldy. Qazaq halqynyń eń uly qundylyqtarynyń biri — jeti atadan qyz alyspaý dástúri. Atam qazaq: «Jeti atasyn bilgen ul jeti rýdyń qamyn jer, jeti atasyn bilmegen qany men janyn jer» degen sózdi «Tek ǵylymynyń» negizgi uly ıdeologııasy retinde qalyptastyrdy. Bul qaǵıda tas dáýirinde (shamamen 67 mıllıon jyl buryn, kaınazoı dáýirinen de buryn) aıtyldy.
Ata zańy retinde baǵyndy, ǵasyrlar boıy dástúr retinde saqtaldy. Osylaısha, taza qany, jarqyn jany, juqpaly aýrýy joq, minezi darhan qazaq halqy búginge jetti. Jaqyn týystyqty qurmettep, qandastyq qasıetin saqtap, álem halyqtaryna ómirdiń úlken ónegesin kórsetti. Týystyq tutastyqtyń qandyq jigin anyq aıyryp, «Týysy birdiń – ýysy bir», «Qany birdiń – jany bir», «Birge týǵan birge óledi» degen ulaǵatty sózderdi arqaý etip, týystarynyń qyzyn qyzǵyshtaı qorǵap, «qyzdy qyryq úıden tıyp» ádebin boıyna jıyp, bolashaq analardy tárbıeleýdiń eń bıik otbasylyq úlgisin kórsetti.
«Uly qazaqtyń» bul dástúri urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp, ata qany bala boıynda otyz birinshi ataǵa deıin saqtalyp keledi. Tipti álem elin tańǵaldyrǵan osy bir jumbaq qupııa. HIH ǵasyrda ǵana medıtsınasy damyǵan Eýropa ǵalymdary bul dástúrdiń ǵylymı negizderin anyqtap, «tek ǵylymynyń» atasy — «uly qazaq» ekenine kózderi jetti. Mine, «uly qazaq» bolyp ómir súrý — uly mártebe deıtinimiz sodan.
«Uly qazaqtyń» tarıhta qalaptasqan jeti ata ataýy
1. Óziń (Birinshi ata):
Árbir adam jeti ata tizbeginiń birinshi býyny bolyp tabylady. Adam ózinen bastap, óziniń arǵy atalaryna qaraı jeti býynǵa deıin taratady.
2. Áke (Ekinshi ata):
Áke — urpaqtyń bıologııalyq jáne áleýmettik jalǵasy. Ákeden balaǵa fızıkalyq, rýhanı, tárbıelik jáne áleýmettik qundylyqtar beriledi.
3. Ata (Úshinshi ata):
Ata — urpaqqa negiz bolǵan tulǵa. Atanyń urpaqtaryna qan tegi ǵana emes, onyń ómirlik tájirbıesi, rýhanı murasy da beriledi.
4. Arǵy ata (Tórtinshi ata):
Arǵy ata — urpaqtyń tórtinshi býyny. Ol urpaqqa genetıkalyq jáne bıologııalyq ereksheliktermen qatar, salt-dástúrlerdi, ádet-ǵuryptardy jetkizýshi tulǵa bolyp esepteledi.
5. Baba (Besinshi ata):
Baba — rý men áýlettiń tarıhy men mádenıetin jalǵastyrýshy. Babanyń tulǵasy urpaq úshin tárbıelik, rýhanı turǵydan mańyzdy.
6. Túp ata (Altynshy ata):
Túp ata — jeti ata tizbeginde altynshy orynǵa ıe. Túp atadan taraǵan urpaqtar áli de bir-birine jaqyn týystyq deńgeıde bolady.
7. Tek ata (Jetinshi ata):
Tek ata — jetinshi býyn. Tek atadan keıingi urpaqtar qazaq dástúri boıynsha bir-birimen qyz alysa alatyn dárejede týystyqtan alshaqtaıdy.
Tek ǵylymynyń medtsınadaǵy zertteý saraptamasy
«Uly qazaqtyń» jeti ata dástúrine negizdelip, Eýropa ǵalymdary bıologııalyq turǵydan qannyń atadan balaǵa berilýiniń, qan tegi ár atadan ótken saıyn eki esege azaıyp otyratynyn dáleldedi. Mine dál osy jerde “uly qazaqtyń” jeti ata dástúriniń kúlli álem eline úlgi bolyp tanylǵan túsy osy.
Qannyń azaıýy urpaqtar boıyndaǵy paıyzben kórsetilýi
Atadan urpaqqa aýysatyn qannyń azaıý túsindirmesi
1. Óziń (1-urpaq) — 100%:
Sizdiń genetıkalyq kodyńyz tolyq, ıaǵnı 100% sizge tán.
2. Áke (2-urpaq) — 50%:
Siz genetıkalyq aqparattyń 50%-yn ákeńizden alasyz, qalǵan 50%-y anańyzdan keledi.
3. Ata (3-urpaq) — 25%:
Sizdiń atańyz sizge genetıkalyq aqparattyń 25%-yn beredi, sebebi ákeńizdiń geni atańyz ben ájeńizden jarty-jartydan kelgen.
4. Arǵy ata (4-urpaq) — 12.5%:
Arǵy atańyzdan sizge 12.5% genetıkalyq aqparat beriledi, óıtkeni ár urpaq saıyn genetıkalyq úles eki esege azaıady.
5. Baba (5-urpaq) — 6.25%:
Babadan kelgen genetıkalyq aqparattyń úlesi — 6.25%.
6. Túp ata (6-urpaq) — 3.125%:
Túp atańyzdyń genetıkalyq úlesi sizde 3.125% bolyp qalady.
7. Tek ata (7-urpaq) — 1.5625%:
Jetinshi atańyzdan sizge qalǵan genetıkalyq aqparat 1.5625%-ǵa teń.
8. 8-urpaq — 0.78125%:
Segizinshi atańyzdan sizge 0.78125% genetıkalyq aqparat beriledi.
9. 9-urpaq — 0.390625%:
Toǵyzynshy atańyzdan kelgen genetıkalyq úles — 0.390625%.
10. 10-urpaq — 0.1953125%:
Onynshy atadan — 0.1953125% genetıkalyq aqparat qalady.
11. 11-urpaq — 0.09765625%:
On birinshi urpaqta genetıkalyq aqparat 0.09765625%-ǵa deıin azaıady.
12. 12-urpaq — 0.048828125%:
On ekinshi atadan — 0.048828125% úles keledi.
13. 13-urpaq — 0.0244140625%:
On úshinshi atańyzdan — 0.0244140625% genetıkalyq aqparat beriledi.
14. 14-urpaq — 0.01220703125%:
On tórtinshi atadan sizge 0.01220703125% aqparat qalady.
15. 15-urpaq — 0.006103515625%:
On besinshi atańyzdan 0.006103515625% genetıkalyq úles beriledi.
16. 16-urpaq — 0.0030517578125%:
On altynshy urpaqta — 0.0030517578125% qalady.
17. 17-urpaq — 0.00152587890625%:
On jetinshi atadan — 0.00152587890625% genetıkalyq aqparat keledi.
18. 18-urpaq — 0.000762939453125%:
On segizinshi atadan — 0.000762939453125%.
19. 19-urpaq — 0.0003814697265625%:
On toǵyzynshy urpaqta — 0.0003814697265625%.
20. 20-urpaq — 0.00019073486328125%:
Jıyrmasynshy atadan — 0.00019073486328125% genetıkalyq aqparat qalady.
21. 21-urpaq — 0.000095367431640625%:
Jıyrma birinshi urpaqta genetıkalyq úles óte az — 0.000095367431640625%.
22. 22-urpaq — 0.0000476837158203125%:
Jıyrma ekinshi atadan — 0.0000476837158203125%.
23. 23-urpaq — 0.00002384185791015625%:
Jıyrma úshinshi urpaqta genetıkalyq úles — 0.00002384185791015625%.
24. 24-urpaq — 0.000011920928955078125%:
Jıyrma tórtinshi urpaqta genetıkalyq aqparat — 0.000011920928955078125%.
25. 25-urpaq — 0.0000059604644775390625%:
Jıyrma besinshi urpaqta — 0.0000059604644775390625%.
26. 26-urpaq — 0.00000298023223876953125%:
Jıyrma altynshy urpaqta — 0.00000298023223876953125%.
27. 27-urpaq — 0.000001490116119384765625%:
Jıyrma jetinshi urpaqta — 0.000001490116119384765625%.
28. 28-urpaq — 0.0000007450580596923828125%:
Jıyrma segizinshi atadan — 0.0000007450580596923828125%.
29. 29-urpaq — 0.00000037252902984619140625%:
Jıyrma toǵyzynshy urpaqta — 0.00000037252902984619140625%.
30. 30-urpaq — 0.000000186264514923095703125%:
Otyzynshy urpaqta — 0.000000186264514923095703125%.
31. 31-urpaq — 0.0000000931322574615478515625%:
Otyz birinshi atadan — 0.0000000931322574615478515625% genetıkalyq aqparat qalady.
Ár urpaq saıyn qannyń úlesi eki esege azaıyp, genetıkalyq baılanys tómendeı beredi.
Mine HIH ǵasyrda ǵana anyqtalǵan tek ǵylymyn bizdiń uly ata babalarmyz, odan júz myń jyldar buryn, tipti qazaq bolyp jaralǵaly jeti ata aralamaı qyz alysraý dástúrin atqaryp keledi. Áýeli otyz birinshi ataǵa deıin qyz alyspaıtyn rýlar aramyzda qazirde bar. Bul qazaq halqynyń “uly qazaq” bolyp qalyptasýyna, ata-baba dástúrin saqtaýyna, jan men tánin kóz qarashyǵyndaı qorǵaýynyń altyn arqaý boldy. «uly qazaq» degen ıdııany qalyptastyrýǵa dara jol saldy. Mundaı uly dástúr, uly ıdııa jer betindegi qazaqtan basqa birde - bir ultta joq dástúr.
“Uly qazaq” tarıhta attan jyǵylsa da, esh qashan saltan jyǵylmaı jer betindegi uly halyqqa- «uly qazaqqa””» aınaldy. Biz úshin búl úlken álemdik mártebe.
Otyz bir atadan asqannan keıin bar qazaq bir-birine týys degen uly taǵylymmen ómir súredi. Sonyń nátıjesinde sheksiz-shetsiz uly dalanyń uly qojamyna aınaldy.
Bolat BOPAIULY
