Ultty saqtaıtyn – ulttyq bolmys

Atam qazaq aıtady: «uıat kimde bolsa, ıman sonda» dep. Ony Shákárim qajy: «aqyl kózimen kór» deıdi. Bizde jetistik bolsa – aqyl kóziniń nátıjesi, kemistik bolsa ımanǵa ılanbaı, kóre jatarmyz dep teris aınalýdan shyqqan kesel ekeni sózsiz. Biz osy máńgilik ıdeıany, ıaǵnı ımandylyqty tazalyqpen tanyp, sonyń aq jolynda júrgen bir azamat – elordadaǵy Yryskeldi qajy meshitiniń bas ımamy Jaqııa qajy ISMAIYLOVPEN oı bólise otyryp, órbitýdi maqul kórgen edik.

– Jaqııa Abdollauly, aldymen ımandylyq degenge toqtalsańyz.

– Imandylyq – ár musylmannyń adal tirligi, ıaǵnı Alla elshisi paıǵambarymyz Muhammed (s. ǵ. s.) hadısinde kórsetilgendeı: «Kimde-kim nıetin – ımandylyqqa, tazalyqqa, tilin – shynshyldyqqa, ózin – tynyshtyqqa, minezin – týralyqqa, qulaǵyn – tyńdaýshyǵa, kózin ónegeli baqylaýshyǵa aınaldyryp alǵan bolsa, demek, ol baqytty». Mine, ımandylyq belgisi. Birden aıtaıyn, musylman dini – adamǵa qurmetpen qaraıdy, izgi nıet, jaqsylyqty jaqtaıdy, jat pıǵyldy jaqtyrmaıdy, tek Allanyń aq joly qalaǵany. Ony Abaı babamyz «Allanyń ózi de ras, sózi de ras, Ras sóz eshýaqytta jalǵan bolmas» dep túıdi. Paıǵambarymyz «Musylman – musylmannyń baýyry. Ol baýyryna zulymdyq jasamaıdy jáne ony zalymdarǵa tastamaıdy. Kim baýyrynyń muqtajyn ótese, Alla da onyń muqtajdyǵyn óteıdi» deıdi. Osyǵan uqsas dara, dana Abaı «adamnyń balasy – baýyryń» deıdi.

Myna bir jaıdy da aıta ketýdi jón kórip otyrmyn. Islamǵa deıin de arab elderinde ózindik ádet-ǵuryp bolǵan. Islam dini ony joımaǵan, qaıta damytqan. Ózge jurttarǵa qysym kórsetpeı, erkindik berip, til men saltyn saqtaýǵa múmkindik jasaǵan. Sodan beri qansha ǵasyr ótti, babalar taǵylymy jalǵasyp keledi. Ol zamannyń adamdary kóringenge elikteı bermegen sekildi.

– Alda qasıetti dinimiz bilim-ǵylymdy úırenýge úndegenin aıttyńyz. Osyny damyta ketseńiz.

– Iá, ıslam dini búkil adamzatty alalamaı, ár jannyń keýdesine sáýle túsirip otyrýdy maqsat etedi. Qasań qaǵıdamen qatyp qalýdy, ózim bilemdikke boı urýdy qoldamaıdy. Dogma emes, búgingishe aıtsaq, demokratııany qalaıdy. Jaǵdaımen eseptesedi. Júrekpen uq, ardy attama deıdi. Al suraqqa tóte jaýap berer ıslam ǵylym men bilimge erekshe mán beredi. Dáıek keltireıin, «Ǵalymdar – paıǵambarlardyń mırasqorlary… Tal besikten jer besikke deıin bilim izdeńder… bilim – musylman áıelge de, erge de paryz» dep ony kimnen úırenýdiń de jolyn ataıdy. «Eger bilmeseńder, ilim ıelerinen surańdar… Ǵalymdar halyqtyń ishinde kóp emes, olar sanaýly» degendi alǵa tartady. Mine, osyndaı taǵylym Quran aıattarynda, hadısterde óte kóp.

Danyshpan Abaı osyny erte ańǵarǵandyqtan shyǵar, «Ǵylymdy izdep, dúnıeni kózdep, eki jaqqa úńildim» deýi. Meńzep otyrǵan jaǵy bilim men ǵylym ekenine kim shúbá keltiredi? Aıtalyq, dinniń altyn qazyǵy sanalatyn arab elderinde de mektep, joǵary oqý oryndary az emes. Ol elderdiń jastary da bilmekke talpynyp, ǵylymǵa qulash urýdy paryz sanaıdy. Namaz oqýdy, meshitke barýdy sabaqtan soń atqarady. Eger bulaı etpese, arab áleminde ǵulamalar bolar ma edi? Osyǵan qarap keıde elimizdegi bir shoǵyr jastardyń sabaq kezinde meshitke ketip qalýy meni oılandyrady. Olardyń basty mindeti – oqý. Dúnıeni túrlendiretin, gúldendiretin – bilim men ǵylym. Endeshe bilim men ǵylymdy meńgergen adam ıslam ilimin bilip qana qoımaıdy, júregine taza kúıinde uıalatady.

– Aǵashty ustaıtyn – tamyry, ultty ustaıtyn – jany taza, rýhy myqty, halqym dep janyp beretin, jurtym degende julynyp shyǵatyn urpaq ekeni belgili. Buǵan siz ne deısiz?

– Ne deıin, eki qolymdy birdeı kóterip qoldaımyn. Ultty saqtap kele jatqan urpaqtar sabaqtastyǵy ǵoı. Ilim men bilim urpaqty azdyrmaıtyny anyq. Men bul rette Allaǵa, odan soń Abaıǵa den qoıamyn. Sebebi osy eki arnada adamdyqtyń aılasy emes, aınasy jatyr. Quran aıattaryndaǵy bilim men ǵylym týraly qaǵıdalardy alda keltirdim. Al Abaı: «Ǵylymsyz ahıret te, dúnıe de joq. Ǵylymsyz oqyǵan namaz, tutqan oraza, qylǵan qaj, eshbir ǵıbadat ornyna barmaıdy», «Qudaıdan qoryq, pendeden uıal, balań bala bolsyn deseń – oqyt, mal aıama. Áıtpese, bir ıt qazaq bolyp qalǵan soń, saǵan raqat kórseter me, ózi raqat kórer me, ıa jurtqa raqat kórseter me?» deıdi.

Men orta mektepterge baryp, oqýshylarmen kezdesý ótkizip turamyn. Maqsatym – tap-taza sanany teris aǵymnan saqtaý, Alla jolynyń durystyǵyn uǵyndyrý, ıaǵnı asyl dinimiz týraly túsinik berý. Adasyp qalǵandarǵa: «Eń aldymen Qurandy oqy, shyndyqty tap. Hadısterge úńil. Ulttyq uǵymdarǵa, ata-babanyń salt-sanasyna aqylmen, sabyrmen qara» deımin. Bizge Alla perzentterimizdi amanatqa bergen. Bala júregi – gaýhartas. Sol júrekke ne tússe, bala sony pishindeıdi. Jumys, qyzmet dep balany kózden tasa etýge bolmaıdy. Qyz anaǵa, ul ákege qarap ósetini álimsaqtan belgili. Paıǵambarymyz: «Balaǵa ákeniń berer eń jaqsy syıy –tárbıe» dese, hakim Abaı: «Balanyń jaqsy bolmaǵy birinshi – ata-anasynan, ekinshi – ustazynan, úshinshi – qurbysynan» degen.

Keıbir ata-analar «meniń balalarym kóp til biledi, tórtkúl dúnıeni aralap júr» dep maqtangerlikke salynatyny bar. Biraq óz ultyn, óz tilin tolyq bile me eken? Keńes zamanynda orys tilin biledi dep shyqtyq. Qazir keıbireýlerimiz aǵylshyn tilin, qytaı tilin biledi degendi tý etip júrmiz. Bilsin, qarsy emespin, óz tiline de mán bersin. Óz tilin uqpaı, ózge tilge jetikpin deý qalaı bolar eken?

– Balany orynsyz erkeletip, esirte berý keıde esirikke aınaldyrýy múmkin deısiz ǵoı.

– Túpki oıdyń ústinen tústińiz. Kim balasyn jek kóredi, kim balasyn jaman bolsyn deıdi? Totydaı torda usta demeımin, degenmen balany shektep otyrýdyń da zalaly joq. Qazaqtyń «táıt!» degen sózi qandaı keremet! Qataldaý estiledi, biraq máni zor, tereńdep qarasań.

Adal sút emizbeý, halal taǵam jegizbeý bala tabıǵatyna keri áser etpeı qoımaıdy. Ol birden bilinbeýi múmkin. Keıde keı pendelerdiń keri ketýdegi bir túıtkili osynda jatýy da ǵajap emes. Tamaqty da tektep berse, bala súmbi taldaı sulý bolyp ósedi. Sol tektemeýdiń kemdiginen be, osy kúni keıbir ul men qyz orynsyz tolyp bara jatqandaı. Sol sekildi kórkem tárbıe berýdiń joly – izgilikte. Kishipeıildik, ınabattylyq izetti bolyp ósýde jatyr. Ol úshin izgi adamdar týraly aıtyp otyrýy qajet. Jaqsy oıyn túrleriniń de balaǵa berer taǵylymy mol.

Bala – balaýsa shybyq. Shybyqty tórt mezgildiń jeli terbemeı turmaıdy. Sonda tamyryn bosatpaı ustap qalýyń kerek. Balany kúndizgi emes, túngi uıqyǵa úıretý abzal. Bul sharıǵatta bar. Kúndizgi uıqyǵa daǵdylanǵan bala túnde ata-­anasynyń mazasyn alyp qana qoımaıdy, ózin de sharshatady. Jaqsy tárbıe alǵan bala – ata-ananyń shamshyraǵy.

– Osy kúni áke men bala, qyz ben ana, kelin men ene týraly qıly-qıly qıyndyqtar kezdesedi. Kórip te júrmiz, estip te qalamyz. Siz de habardar shyǵarsyz?

– Suraqtyń salmaǵy qorǵasyndaı aýyr. Kóz de shalady, qulaq ta estıdi. «Bul qalaı boldy?» degen kúdik kókeıde ash bórideı týlaıtyn tustar barshylyq. Iá, ulttyq úlgini keı tusta saǵymǵa aınaldyryp almadyq pa desem, eshkim artyq aıttyń deı qoımas. Adam aıtsa sengisiz surqaı sumdyqtar sonyń kesirinen bolyp jatqan joq pa eken? Ákemen jaǵalasý, anaǵa qatygezdik kórsetý qan men janymyzda joq edi ǵoı. Órkenıetke umtylýdyń da jón-josyǵyn saralap, tara­zyda teńshep otyrsaq, qane. Men bar páleni jahandaný delinetin «basqynshylyqtan», halyqtyq qasıetten az-kem aıyrylyp bara jatqannan izdegen jón be deımin. Ultty saqtaıtyn ulttyq bolmys qoı. Bir kezderi jalǵyz bas ákeni, shesheni ózgelerden kórip «oıpyr-aı» deıtinbiz. Qazir bul bizde de etek alyp bara jatqandaı. Álemdik órkenıet degen shyqty. Árıne, ony tanyp-bilý kerek. Biraq odan qalmaımyz dep óz bolmysyńdy joǵaltý – kúná. Ultty saqtaıtyn – ulttyq bolmys. Sol bolmysyn saqtaı almaǵandar qumǵa sińgen sýdaı tynyp jatyr. «Áýeli anańa, taǵy da anańa, taǵy da anańa, sodan soń Otanyńa jaqsylyq jasa» – bul hadıs sózi. Ana qudiretin qandaı tap basyp aıtqan?! Ana – Otan deıdi. Ekeýi egiz bolyp shyqty. Osyny ár jas kóke­ıine kestedeı toqysa deımin. «Ata tegińdi, týys-týǵanyńdy jaqsy tanyp bil. Óıtkeni ózara qatynas jasaýyń úshin qajet bolady» degen túıin teksizdikten saqtaıdy. Kóp nárse osy tek bilmeýden bolyp jatqan joq pa? «Qartaıǵan shaǵynda ata-anasyn razy etip, kútpegen perzent qor bolsyn!», «Ákege baǵyný – Allaǵa baǵyný. Onyń aldynda kúnáhar bolý – Alla aldynda kúnáhar bolý» – eki sóz de hadısten alyndy. Aýyrlaý estiledi, biraq aqıqattan kim qashyp qutylady? «Kimde-kim ákesi qaıtys bolǵannan keıin de oǵan jaqsylyq istegisi kelse, onyń eń jaqyn dos­tarynan qol úzbesin» – este ustaıtyn úlgi sóz. «Kimde-kim ata-anasynyń rızalyǵyn alǵan bolsa, Alla onyń ómirin uzartady» – osyny bilgen adam nadandyqqa barmaıdy. Biz keıde osyndaı qaǵıdalardy jastarǵa der kezinde jetkize almaı, olar qatelikke urynyp júrgen joq pa eken degen bir saýal jan dúnıemdi mazalaı beretini bar.

– Ózińiz bas ımam bolyp otyrǵan Yryskeldi qajy meshiti týraly aıta ketseńiz.

– Elimizdegi zamanaýı Alla úıiniń tórt qubylasy túgel desem jarasady. Álemdegi aıtýly jańa meshitterdiń qatarynda tur. Mundaǵy jylý júıesi, jaryqtandyrý jáne basqa da ınjenerlik qyzmetter jańa tehnologııa boıynsha jasaqtalǵan. Jaryq munda kún batareıalary arqyly óndiriledi. Artylǵan Energııa kózderin qalanyń qajet jerine berip otyramyz. Osyndaı kelisti meshitti Jaqsybekov­ter áýletiniń muryndyq bolýymen turǵyzylǵanyn da eske sala keteıin. Myna dúnıede halyqtyń qajeti úshin dep meshit salyp berý saýap is ekeni sózsiz. Meshitimizden jurt úzilmeıdi. Biz Allanyń aq joly – ımandylyqta jatqanyn úlken-kishige arqaýyn úzbeı jetkizip kelemiz. Adaspaýǵa baǵyt-baǵdar beremiz. Túıip aıtar bolsam, hadıste aıtylǵandaı, «Baryna shúkirshilik etetin adamdar Allaǵa da shúkirshilik jasaıdy».

Áńgimelesken
Súleımen MÁMET