Úlkenge qurmet – izettilik belgisi

«Alla Taǵala úlkenniń jasyn syılap, qurmet kórsetken jasqa qartaıǵan shaǵynda ózine de dál solaı qurmet kórsetip, qyzmet etetin jasty kez qylady».[1] 

Hadıske túsindirme: Paıǵambarymyz osy hadısti qýattaı túsetin taǵy bir hadısinde: «Jastarymyzǵa meıirimdi bolmaǵan ári úlkenderimizdi izet tutpaǵan bizden emes»,[2] – degen. Alla Elshisi (s.ǵ.s.) osynaý ónegeli hadısteri arqyly musylman jastaryn kishige meıirim tógip, úlkendi izet tutpaýdyń musylmandyqqa múlde jat qylyq ekenin bildiredi. Árıne, senimimiz boıynsha, úlkenge qurmeti, kishige meıirimi joq adam dinnen shyǵyp ketpeıdi. Alaıda, ol mundaı jat qylyqtan arylmaıynsha, boıynda kápirge tán jaǵymsyz qylyq bolady.

Ásili, dinimizde úlkendi qurmetteý – Allany ulyqtaýdyń bir túri. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bir hadısinde: «Aq shashty, aq saqaldy musylman qarııany izet tutý – Allany ulyqtaýdyń bir túri», – degen».[3] Rasynda, dinimizde Alla Taǵalany ulyqtaý tek tilmen zikir etý nemese erteli-kesh qulshylyq etýmen ǵana emes, Alla razylyǵy úshin dep istelgen árbir ıgi ispen júzege asady. Islam dininiń keremettiligi mine, osyda jatyr.

Taqyrybymyzǵa arqaý bolǵan joǵarydaǵy hadıste adam balasy jas shaǵynda úlkenge qalaı qarasa, qartaıǵanynda jastar da oǵan dál solaı qaraıtyn bolady delingen. Shúbásiz, Alla Taǵala úlkenderdiń aldynda izettilikten aınymaǵan jas qulyn qartaıǵanda elge syıly etedi. Al, úlkendi úlken, kishini kishi dep bilmegen jasty qartaıǵanda el-jurtqa súıkimsiz qylady. Maılyqoja aqyn osynaý aqıqaty myna bir jyr joldarymen sheber jetkize bilgen:

Jaqsy bir adam qartaısa, kókiregi hat bolar.
Jaman bir adam qartaısa, byqsyp bir janǵan ot bolar.
Jaqsy qarııa belgisi janyp turǵan shoq bolar.
Jaman qarııa belgisi qaırańdap qalǵan sal bolar».

Iá, shynynda, muny ómirdiń ózgermeıtin zańdylyǵy desek te bolady. Asyl dinimiz ómirdiń osynaý zańdylyqtaryn eskere otyryp, adamdar arasyndaǵy jaqsy qarym-qatynas pen beıbit ómirdiń uıytqysy sanalatyn ózara syılastyq, súıispenshilik jáne baýyrmashyldyq syndy izgilikke baýlıtyn kóptegen mańyzdy qaǵıdattardy alǵa tartqan. Sonyń biri – «el-jurt ózińe qalaı qarasyn deseń, aldymen óziń olarǵa solaı qaraǵyn» degen mańyzdy ustanym. Bul qaǵıda Alla Elshisiniń (s.ǵ.s.): «Kimde-kim óziniń tozaqtan alystatylyp, jumaqqa kirgizilýin qalasa, Allaǵa jáne aqıret kúnine kámil sengen kúıde jan tapsyrsyn, sondaı-aq ózimen qalaı qarym-qatynas jasalýyn qalasa, ózi de ózge el-jurtpen solaı qarym-qatynas jasasyn»,[4] – degen hadısinen alynsa kerek. Demek, ózgeden syı-qurmet kórgimiz kelse, aldymen sol syı-qurmetti ózimiz kórsete bilýimiz kerek. Sondaı-aqǵ ózimizge unamaıtyn qandaı da bir jat qylyqtyń ózgelerge de unamaıtyndyǵyn jadymyzdan shyǵarmaýymyz qajet. Negizi, bul jalpyǵa tán qaǵıda bolǵanmen, jastarǵa da tikeleı qatysy bar. Óıtkeni,

Jalyny qaıtar deneniń,
Únemi turmas osy shaq.
Talaıǵy kári dúnıeniń,
Bir ketigin ustap baq», – dep Aıbaı atamyz jyrlaǵandaı, káriliktiń daýasy joq, búgingi jas Alla ǵumyr berse, erteń-aq kárilik jetip, qartaıady. Mine, sonda ol óz kezinde úlkenderge qalaı qaraǵan bolsa, jastardan da sony kóreri sózsiz.

Asyl dinimiz ben salıqaly saltymyzda úlkenge qurmet degende, eń aldymen ata-anaǵa qurmet meńzeledi. Ata-anany qurmetteý – ár adamnyń perzenttik paryzy. Qasıetti Quranda Alla Taǵala bizge: «Bir Allaǵa qulshylyq etińder! Oǵan esh nárseni serik etip qospańdar. Ata-analaryńa jaqsylyq jasańdar»,[5] – dese, endi bir aıatta: «Rabbyń bir Ózine ǵana qulshylyq etýdi, ata-anaǵa barynsha jaqsylyq jasaýdy úkim etti. Eger olardyń bireýi nemese ekeýi birdeı qolyńda qartaısa, (olardy aýyrsynyp nemese jaqtyrmaǵan syńaı tanytyp), tipti: «Túh» dep te aıtýshy bolma, sondaı-aq, olarǵa zekip uryspa! Kerisinshe, olarǵa janǵa jaǵymdy jyly sóz aıt! Olardyń aldynda barynsha meıirimdi, meıilinshe kishipeıil ári til alǵysh bol! Hám olar úshin: «Ýa, Rabbym! Olar meni kishkene kúnimde qalaı mápelep ósirgen bolsa, Sen de olardy dál solaı meıirimińe bóleı gór!», – dep duǵa et»,[6] – dep buıyrady.

Jaratqan Iemiz osynaý aıattar arqyly bizge, eń aldymen, bir Ózine qulshylyq etýdi, sodan keıin birinshi kezekte ata-anamyzǵa jaqsylyq jasap, solardyń tileýin tileýdi, olardyń kóńiline qaıaý túsiretin áreketke barmaýdy, tipti, olarǵa qabaq shytyp, «túh» degen sózdiń ózin aıtpaýdy buıyrady. Sonymen qatar, Qurannyń basqa da aıattarynda adamnyń adamǵa jaqsylyq jasaýy máselesi tilge tıek etilgende, eń aldymen ata-anany, ásirese, qartaıǵan shaǵynda barynsha jarylqap, baǵý kerek ekendigi aıtylady. Sondaı-aq, Alla Elshisi (s.ǵ.s.) bir hadısinde: «Ata-anasy qolynda qartaıyp, jumaqqa kire almaǵan kisiniń jaǵdaıy qandaı ókinishti»,[7] – degen. Endeshe, Rabbymyzdyń pármenine qulaq asyp, ata-anamyzǵa jáne ata-ájelerimizge tıisinshe syı-qurmet kórsetip, olarǵa ómir boıy jaqsylyq jasap ótý – bizdiń perzenttik paryzymyz. Shyntýaıtynda, olarǵa qansha jerden jaqsylyq jasasaq ta, olardyń bizge tókken meıirimi men kórsetken qamqorlyǵynyń qarymyn qaıtara almasymyz anyq. Degenmen, úlkenderimizdiń yqylasyna bólený biz úshin Rabbymyzdyń razylyǵy men sheksiz sharapatyna bólenýdiń birden-bir joly bolyp tabylady. Al, olardy qurmettemeý Allaǵa asylyq qylý bolsa, renjitý Allany renjitkenmen teń.

Osy oraıda, myna bir ǵıbratty áńgimeni aıta ketken jón bolar. Birde bir jas jigit kelinsheginiń sózine erip, qolyndaǵy qart ákesinen qalaı da qutylýdyń amalyn oılastyra bastaıdy. Aqyry, ormandaǵy qańyraǵan eski kúrkesi esine túsip, ákesin sol araǵa aparyp tastaýdy uıǵarady. Sóıtip ol bir kúni qart ákesin kóligine mingizip alyp, ormanǵa qaraı bet alady. Úıden shyǵarda endi ǵana es bilip kele jatqan kishkene balasy «men de baramyn» dep baıbalam salǵan soń ony da ózderimen birge ala ketken edi. Lúpildegen kári júregi bir sumdyqty sezse de, qart áke jol boıy balasyna lám-mım dep til qatpady. Tek janyndaı jaqsy kóretin kishkentaı nemeresin baýyryna qysyp, ishteı egilýmen boldy. Mejeli jerge jetken soń balasy ákesin azyn-aýlaq júgimen birge qańyraǵan qarańǵy kúrkege ornalastyrady da, betine tiktep qaraı almaı kózin tómen salǵan kúıde kúbirlep qoshtasqan boıda artyna qaıyrylmastan kóligine minip, kelgen izimen kete barady. Jol-jónekeı balasy «atamdy qaıda tastap kettiń», «atama baram» dep ábden mazasyn aldy. Aqyry, ákesinen mardymdy jaýap ala almaǵan bala: «Ákeshim, sen de atam sııaqty qartaıǵanyńda, men de seni osy ormanǵa ákelip tastaımyn ba?!», – degende, álgi jigittiń tóbesinen bireý muzdaı sý quıyp jibergendeı boldy. Balasynan mundaı sumdyq sóz estımin dep oılamaǵan ol birden attyń basyn keri buryp, qaıtadan kúrkege qaraı tartty. Qaıta kelgen boıda óziniń kinásin túsingen jigit ákesiniń aıaǵyna jyǵylyp, keshirim suraı bastady. Sonda ákesi oǵan: «Balam men seniń qaıta keletinińdi bilgem, óıtkeni men óz ákeme bulaı istemep edim», – degen eken.    

Iá, Qazaqta «ata-ananyń qadirin balaly bolǵanda bilesiń» nemese «atańa ne isteseń, aldyńa sol keledi» degen ataly sózder bar. Rasynda, saltymyzda jastarǵa qarata aıtylǵan mundaı tárbıelik máni zor ónegeli sózder barshylyq. Ata-babalarymyz mundaı ónegeli sózdermen jastarǵa: «Ata-ananyń qadirin kóziniń tirisinde bilińder, olarǵa qalaı qarasańdar, erteń óz balalaryńnan da sony kóresińder», – dep tálim-tárbıe bergen. Rasynda, bul qasıetti Quran men ardaqty Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) pák súnnetinen alynǵan teńdessiz tálim ekeni daýsyz.

Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini – asyl dinimiz ben salıqaly saltymyzdyń jas býynǵa qoıar eń basty talaptarynyń biri – jasy úlkendi izet tutý. Endeshe, ózin musylmanmyn dep sanaıtyn árbir jastyń Alla Elshisiniń (s.ǵ.s.): «Eger aralaryńda eńkeıgen qarttar bolmaǵanda, (istegen kúnálaryńnyń kesirinen) bastaryńa tolassyz bále jaýar edi»,[8] – degen hadısiniń mánin túsinip, kókeıine túıip alǵany hám soǵan qaraı áreket etkeni jón.

[1] (Ánás ıbn Málik (r.a.) jetkizgen, Tırmızı, kıtábý ál-Bırr 75.
[2] Ábý Dáýid, Ádáb 58. Tırmızı, kıtábý ál-Bırr 15.
[3] Ábý Dáýid, Ádáb 20.
[4] Mýslım, ımara 3431
[5] Nısa súresi, 36 aıat
[6] Isra súresi, 24 aıat
[7] Mýslım, 9-10
[8] Báıhaqı, Súnnátýl kýbra,3-345. Mýnáýı, Fáızýl qadır, 5-432

Asqar Ákimhanov