Ýádede turý qanshalyqty mańyzdy?
Ýáde – shynshyldyq pen ádildiktiń baýyry. Al, opasyzdyq – ótirik pen ádiletsizdiktiń jaqyny. Ýádede turý – tilmen shyndyqty aıtyp, ispen sony júzege asyrý. Ýáde eki túrli bolady:
BIRINShISI – ALLAǴA QATYSTY ÝÁDE.
Alla Taǵala men adamdardyń arasyndaǵy ýádelesý. Muny «Ál-mısaq» deıdi, maǵynasy «sóz, ýáde berý», «kelisim-shart jasasý» degendi bildiredi. Ál-mısaq – adam men Alla arasyndaǵy alǵashqy serttesý. Quran Kárimniń «Aǵraf» súresiniń 172-aıatynda «Ál-mısaq» ýádesi týraly aıtylǵan. Jaratýshy Iemiz adam urpaqtarynyń arqalarynan násilderin alyp: أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ «Men senderdiń Rabbylaryń emespin be?» – dep suraǵanda, olar: بَلَى شَهِدْنَا «Árıne, kýámiz», – dep jaýap qatty. Qııamet kúni: «Budan habarymyz joq demeńder», – dep eskertti.
Qazaq qoǵamyndaǵy «Qashannan beri musylmansyń?» degen suraqqa «Álimsaqtan beri musylmanmyn» dep jaýap berý salty osyǵan negizdelgen. Iaǵnı, Alla Taǵala ál-mısaqta kúlli adam balasynan jalǵyz Ózine ǵana qulshylyq etýge, Oǵan esh nárseni ortaq qospaýǵa ýáde aldy. Endeshe, árbir pende Allaǵa bergen osy ýádege berik bolýy tıis.
Mýaz ıbn Jábál (r.a.) birde Alla elshisimen (s.ǵ.s.) birge esekke mingesip kele jatyp, paıǵambardyń (s.ǵ.s.): «Áı, Mýaz! Alla Taǵalanyń quldaryndaǵy haqysy jáne quldardyń Alladaǵy haqysy týraly bilesiń be?» – dep suraǵanyn áńgimeleıdi. Sonda Mýaz (r.a.): «Alla men Onyń elshisi ony artyq biledi», – dep jaýap berdi. Sonda Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.):
فَإِنَّ حَقَّ اللّه ِ عَلَى الْعِبَادِ أَنْ يَعْبُدُوا اللّهِ وَلاَ يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً. وَحَقُّ الْعِبَادِ عَلَى اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَنْ لاَ يُعَذِّبَ مَنْ لاَ يُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً
«Alla Taǵalanyń quldaryndaǵy haqysy – quldardyń tek Allaǵa qulshylyq qylyp, oǵan serik qospaýy. Al quldardyń Alladaǵy haqysy – kimde-kim Allaǵa serik qospasa, sol adamdy azaptamaýy»[1], – dep aıtqan eken.
Al, endi qasıetti Quran Kárimde Alla Taǵala quldarymen bylaı dep serttesedi:
وَأَوْفُواْ بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ
«Meniń sertime berik bolyńdar. Men de senderge bergen sertti saqtaımyn. Ári Menen ǵana qorqyńdar»[2].
Ibn Kásır (r.a.) bul aıattyń tápsirinde: «Asa Uly Allaǵa bergen sertterińde berik bolyńdar. Kúnálary sebepti ata-babalaryń jazalanǵandaı, jazaǵa tartylýdan qorqyp, saqtanyńdar», – dep túsinik beredi.
EKINShISI – ADAM MEN ADAMNYŃ ARASYNDAǴY ÝÁDE.
Iaǵnı, ózara bir-birlerimen ýádelesýleri. Bul jóninde Quran Kárimde:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ
«Eı, ıman keltirgender! Bergen ýádelerińniń sharttaryn tolyq oryndańdar»[3], – dep buıyrady. Al, osy buıryǵyna boıusynyp, ýádesin tutqan jandardy tómendegideı eń ádemi sıpattarmen baıandaıdy:
وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاء والضَّرَّاء وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَـئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَـئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ
«Ýádesin oryndaýshy, tarshylyqta, qıynshylyqta jáne soǵys kezinde sabyr etýshi bolsa, mine solar shynshyldar ári solar taqýalar»[4];
بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ
«Olaı emes! Kim óz ýádesin oryndasa, Alladan qoryqsa, rasynda Alla taqýalardy jaqsy kóredi»[5];
وَالَّذِينَ هُمْ لأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ
«Olar amanattaryn, ýádelerin qorǵaýshy»[6];
اَلَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلاَ يَنقُضُونَ الْمِيثَاقَ
«Olar, Allaǵa bergen ýádesin oryndaǵandar jáne bergen sózderinen aınymaǵandar»[7].
Ibn Kásır osy aıattyń tápsirinde:
وَلَيْسُوا كَالْمُنَافِقِينَ الَّذِينَ إِذَا عَاهَدَ أَحَدُهُمْ غَدَرَ، وَ إِذَا خَاصَمَ فَجَرَ، وَإِذَا حَدَّثَ كَذَبَ، وَ إِذَا اؤْتُمِنَ خَانَ
«Olar – ýádesinde turmaı, opasyzdyq qylatyn, renjisip qalsa, kek saqtaıtyn, sóılegen kezde ótirik aıtatyn, amanatqa qııanat jasaıtyn munafyqtar (ekijúzdiler) sekildi emes!» – dep aıtady.
Baıqaǵanymyzdaı, ýádege beriktik shynaıy musylman jannyń boıynan tabylýǵa tıisti asyl qasıetterdiń biri bolyp tabylady. Kórkem minezdiń kemeńgeri atanǵan Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) dál osy ýádege berik bolýdyń adam minezin kóriktendire túsýmen qatar, jánnatqa jeteleıtinin jetkizedi:
اِضْمَنُوا لِي سِتًّا مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَضْمَنْ لَكُمْ الْجَنَّةَ
«Maǵan ózderińnen myna alty narseni ýáde etseńder, Men de senderge jánnatqa kirýge kepildik beremin!»
1. اُصْدُقُوا إِذَا حَدَّثْتُمْ Sóılegen kezderińde týrashyl bolyńdar;
2. وَأَوْفُوا إِذَا وَعَدْتُمْ Ýáde bergen kezde sózde turyńdar;
3. وَأَدُّوا إِذَا اؤْتُمِنْتُمْ Amanatqa senimdi bolyńdar;
4. وَاحْفَظُوا فُرُوجَكُمْ Uıatty jerlerińdi saqtańdar;
5. وَغُضُّوا أَبْصَارَكُمْ Kózderińdi haramnan saqtańdar;
6. وَكُفُّوا أَيْدِيَكُمْ Qoldaryńdy haramnan aýlaq ustańdar[8].
OPASYZ ADAMNYŃ QIIaMETTEGI JÁNE BUL DÚNIEDEGI JAZASY:
Árıne, aıtqan sózinen aınymaı, ýádesine beriktik tanytqan jannyń adamdar arasynda abyroıly, Alla aldynda júzi jaryq bolatyny sózsiz. Al, sózinen taıqyp, ýádesine kelgende solqyldaqtyq kórsetetin jandardyń jaǵdaıy qandaı bolmaq?! Asqan ádiletti Alla Taǵala ýádede turmaıtyn opasyz adamdardy qııamet kúni barlyq jaratylystyń aldynda masqara etetinin eskertedi. Ibn Omardan (r.a.) jetken bir hadıste Alla elshisi (s.ǵ.s.) bylaı deıdi:
إِذَا جَمَعَ اللَّهُ الأَوَّلِينَ وَالآخِرِينَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرْفَعُ لِكُلِّ غَادِرٍ لِوَاءٌ فَقِيلَ هَذِهِ غَدْرَةُ فُلاَنِ بْنِ فُلاَنٍ
«Qııamet kúni Alla aldyńǵylar men sońǵylardy jınaǵan sátte, árbir opasyzdyń týy kóteriledi. Sodan soń: «Bul pálenshe uly pálensheniń opasyzdyǵy», – dep aıtylady».
Sondaı-aq, Alla Elshisi (s.ǵ.s.) berilgen ýádeniń baǵasy tómendep, buzylǵan jaǵdaıda sol qaýymnyń qıyndyqtarǵa dýshar bolatynyn aıtady:
مَا نَقَضَ قَوْمٌ الْعَهْدَ إِلا كَانَ الْقَتْلُ بَيْنَهُمْ ، وَلا ظَهَرَتْ فَاحِشَةٌ قَطُّ إِلا سَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْمَوْتَ ، وَلا مَنَعَ قَوْمٌ الزَّكَاةَ إِلا حُبِسَ عَنْهُمُ الْقَطْرُ
«Qaısy bir qaýym ýádeni buzatyn bolsa, olardyń ortasynda óltirý (soǵys) oryn alady. Qaısy bir qaýymnyń arasynan arsyzdyq beleń alsa, Alla sol jerde ólim-jitimdi ústem etedi. Qaısy bir qaýym zeket berýden bas tartsa, sol jerge jaýyn-shashyn doǵarylady»[9].
ÝÁDEDE TURMAITYN ADAMDY MUNAFYQ DEI ALAMYZ BA?
Paıǵambar hadısterinde ýádede turmaýdyń ekijúzdiliktiń belgisi ekendigi aıtylady:
آيَةُ الْمُنَافِقِ ثَلَاثٌ: إِذَا حَدَّثَ كَذَبَ، وَإِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ، وَإِذَا اؤْتُمِنَ خَانَ
«Munafyqtyń úsh belgisi bar: sóılegen kezde ótirik aıtady, ýádesinde turmaıdy, amanatqa qııanat etedi»[10].
Abdýlla ıbn Omar (r.a.) paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) myna hadısin jetkizedi:
أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ كَانَ مُنَافِقًا خَالِصًا، وَمَنْ كَانَتْ فِيهِ خَصْلَةٌ مِنْهُنَّ كَانَتْ فِيهِ خَصْلَةٌ مِنَ النِّفَاقِ حَتَّى يَدَعَهَا: إِذَا اؤْتُمِنَ خَانَ، وَإِذَا حَدَّثَ كَذَبَ، وَإِذَا عَاهَدَ غَدَرَ، وَإِذَا خَاصَمَ فَجَرَ.
«Tórt belgi kimde bolsa, ol naǵyz munafyq bolady, al kimde bunyń bireýi bolsa, olardy tastaǵansha o da ekijúzdiliktiń bir belgisi bolady: amanat tapsyrylsa qııanat etedi, sóılese jalǵan sóıleıdi, ýáde berse, ýádesin buzady, renjisip qalsa kek alady»[11].
Mysyr elindegi ál-Ázhar ýnıversıtetiniń ǵalymy Mýsa Shahın osy hadıstiń túsindirmesinde bylaı dedi: «Din úsh nárseden qurylady. Olar: sóz, amal, nıet. Joǵarydaǵy hadıste ótirik aıtýmen sózdiń buzylatyndyǵyn, amanatqa qııanat jasaý jáne ýádege opasyzdyq qylý sebepti istiń buzylatyndyǵyn eskertti. Osy oraıda ýádede turmaý nıettiń buzaqylyǵyna baılanysty. (Iaǵnı, ýádesin oryndamaýǵa nıettenip turyp, jalǵan ýáde berý). Alaıda, ýádede turýǵa bel baılap, biraqta kenetten kedergiler týyndaýyna oraı ýádesin oryndaı almaǵan jaǵdaı ekijúzdiliktiń belgisi bolyp eseptelmeıdi. Sonymen qatar, oryndalýy tıis bolǵan ýáde haıyrly, ıgi iste bolýy qajet. Jaman is isteýge berilgen ýádeden bas tartý – mindet».
Minekeı, musylman balasyna ýádede turýdyń qanshalyqty mańyzdy ekendigine aıtylǵan aıat-hadıster aıqyn dálel bolady. Jaratýshy razylyǵyn izdegen jannyń aıtqan sózine asqan jaýapkershilikpen qarap, ýádesin buzbaýy tıis! Halqymyzdyń «Erdiń eki sóılegeni – ólgeni» dep, ótirik aıtyp, jalǵan sóıleýden tyıǵany da musylmanshylyq mindetin tereń uǵynyp, týra joldan taımaǵanynyń belgisi emes pe?! Endeshe, eki dúnıede baqytqa jetkizer osy bir qasıetti Alla Taǵala boıymyzǵa sińirip, ýádemizge berik bolýdy násip etkeı!
[1] Hadısti ımam Buharı, Mýslım rıýaıat etti.
[2] «Baqara» súresi, 40-aıat
[3] «Máıda» súresi, 1-aıat.
[4] «Baqara» súresi, 177-aıat.
[5] «Álı Imran» súresi, 76-aıat.
[6] «Mýmınýn» súresi, 8-aıat.
[7] «Raǵyd» súresi, 20-aıat.
[8] Imam Ahmad rıýaıat etti.
[9] Imam at-Tabaranı rıýaıat etti.
[10] Hadısti ımam Buharı, Múslım rıýaıat etti.
[11] Hadısti Buharı, Múslım rıýaıat etti.
Nurlan Ramazanuly
