TYNYBAI QAJY KÁÝKENULY KIM?
SEMEI ShAHARYNDAǴY ÁIGILI KÓPES TYNYBAI QAJY KÁÝKENULY KIM?
Bıyl elimizdegi tarıhı meshitterdiń biri - Semeı qalasyndaǵy Tynybaı meshitine 190 jyl tolady. Osy ǵıbadat úıin saldyrǵan Tynybaı Káýkenuly kim? Osy saýaldyń jaýabyn izdep birneshe tarıhı eńbekterge júgindik...
Tynybaı Káýkenov - qazaq ortasynan shyqqan alǵashqy ekinshi gıldııaly kópes. Rýy – Ýaq, Kóken bolysynyń starshyny bolǵan. 1789 jyly dúnıege kelip, 1887 jyly 98 jasynda qaıtys bolǵan.
Tynybaı qajy tek baılyqtyń ıesi bolmaǵan. Sol kezdegi aldyńǵy qatarly tarıhı tulǵalarmen tyǵyz baılanys ornatqan kóziqaraqty, kókiregi oıaý tulǵa. 1854 jyly Semeı oblysynyń ashylýyna baılanysty oblys prokýrory bolyp saılanǵan baron Vrangel óziniń eńbekterinde belgili orys jazýshysy Fedor Dostoevskıı ekeýi Tynybaı úıinde bolyp, dastarhanynan dám tatqandaryn aıta kelip, ákeli-balaly semeılik kópester Tynybaı men Meńdibaıǵa degen erekshe rızashylyǵyn bildiredi.
1855 jyly Semeıge kelgen Shoqan Ýálıhanov Tynybaı qajymen kezdesip, Tynybaı meshitiniń sýretin qaryndashpen salǵan. Sonymen qatar Tynybaı Káýkenuly aǵa sultan Qunanbaı Óskenbaıulymen jáne Jetisýda áıgili Mamanııa mektebin ashyp, óziniń aǵartýshylyq qyzmetimen qazaq dalasyna tanymal bolǵan Maman áýletimen de quda bolǵan eken. Qapaldaǵy bes meshittiń birin Tynybaı Káýkenuly saldyrǵan degen derekter de bar. 1874 jyly Qunanbaı myrza qajylyqqa qudasy Tynybaı kópes saldyrǵan meshitten attanady.
Qytaımen ortaǵa kerýen júrgizip, saýdaǵa myńdap mal aıdaǵan Tynybaı qajy Semeı kópester qoǵamyna múshe bolyp, meshan atanǵan qazaqtardyń biri. Meshandarǵa qala turǵyndarynan qol ónershiler, usaq saýdagerler, usaq úı ıeleri t.b. jatady. 1775 jyldan bastap kapıtaly 500 somnan kem emes qala turǵyndary jatqyzyldy. Meshandyq ataqqa ıe bolǵandar usaq býrjýazııalyq ókilderden quralǵan áleýmettik top. Olardyń múddesi zań júzinde qorǵalyp, meshandyq ataq ákeden balaǵa mırasqorlyqpen jalǵasqan.
HIH ǵasyrdyń ortasyna taman Semeı qalasynyń saýda ortalyǵy retinde atqaratyn qyzmeti mańyzdy boldy. Semeı saýdagerleri, kópesteri batysta Qytaı qalalarymen, soltústikte Reseımen syrtqy saýda baılanysyn damytty. Osylaısha HVIII ǵasyrdyń aıaǵynda Semeı qalasy iri saýda ortalyǵyna aınaldy.
Jastaı saýdaǵa aralasqan Tynybaı Kaýkenuly ekinshi gıldııa kópesi atandy. Reseı Senaty 1760 jyly saýdagerlerden basqa eshkimge orys jáne sheteldik taýarlarmen saýda jasaýǵa tyıym salatyn Jarlyq shyǵardy. 1785 jyly Ekaterına II qol qoıǵan «Qalalarǵa hattar» shyǵaryldy, onda gıldııalar arasynda naqty shekara berilgen. Dál osy qujat kópes klasyna saýda júrgizýge monopolııalyq quqyq berdi.
Shoqan salǵan sýret / Sýret avtordyń muraǵatynan alyndy
Birinshi gıldııa saýdagerleri teńiz kemelerine ıelik ete alady, óz óndirisi (zaýyttary, fabrıkalary), sondaı-aq syrtqy saýdany júrgizý quqyǵyna ıe boldy, pasporttyq artyqshylyqqa ıe boldy. Olar áskerı qyzmetten jáne dene jazasynan bosatyldy. Al ekinshi gıldııanyń kópesterinde ózen kemeleri bolýy múmkin. Olar sondaı-aq zaýyttar men fabrıkalardy ıelene alady. Úshinshi gıldııadaǵylar dúkenderge jáne qonaq úılerge ıelik ete alady. Basqasha aıtqanda, bólshek saýdamen aınalysady. Qarap otyrsaq ekinshi gıldııadyń kópestiń baılyǵy 10 myń rýbldiń shamasynda bolǵan. Sol kezdegi qazaq dalasyndaǵy bazar naryǵynda bir qoıdyń quny 0,5-1 rýbldiń shamasynda bolǵan eken. Osyǵan qarap shamalaýymyzsha Tynybaı qajy úlken dáýlettiń ıesi bolǵan.
Tynybaı Káýkenuly men Jolaman bı meshit-medrese salý kezinde kóptegen qıyndyqtardy bastan ótkeredi.1820 jyldardyń aıaǵynda qarapaıym ǵıbadat úıin ashýǵa jergilikti patsha ákimderinen áreń degende ruqsat alǵan olar keıinde meshit salýǵa baılanysty túrli qıyndyqtar men kedergilerge dýshar bolǵany baıqalady. Máselen, Jolaman meshitiniń salyný tarıhyna qatysty myna bir resmı qujatta: «Kırgızskıı starshına Djolaman Djandarbekov pokazal, chto nyneshneıý vesnoıý, posle vskrytııa ldý, on nachal stroıt mechet, no ne okonchıl ee sovershenno (ne pokryl krysheıý), po slýchaıý zapreshenııa gorodnıchım, kotoryı prıezjal letom za reký ı vzıal s nego podpıský, chtob bolee ne proızvodılı postroek.
…nazad chetyre goda prosıl ot grafa Benkendorfa ob otvode emý zemlı dlıa postroenııa mechetı ı vsledstvıe sego v 1839 g. Tomskım zemlemerom otvedena emý zemlıa…» [TsGA RK, f. 64 ı 478, op. 01, d. 938 ı 1], – dep jazylǵan. Aqyr sońynda Tynybaı Káýkenov 1834 jyly, al Jolaman Jandarbekov 1841 jyly óz meshitterin tolyqtaı salyp bitirgen.
Ol kezde patshalyq bıliktiń tarapynan Ertis jaǵalaýynan on shaqyrymdaı jerge jergilikti halyqtyń ıaǵnı qazaqtardyń qonystanýyna ruqsat bolmady. Degenmen Kóken bolysynyń starshyny Tynybaı Káýkenov pen Teristańbaly bolysynyń starshyny Jolaman Jandarbekov sııaqty adamdar ǵana óz bedelimen jer alyp, aǵash úı turǵyzdy. Ekeýi de meshit, medrese saldy. Ózderine qarasty slobodkalary boldy. 1917-1927 jyldary Alash arystary tý tikken Alash qalasy atanǵan qazirgi Semeı qalasynyń sol jaǵalaýdaǵy bóligi sol kezdegi eki slobodkanyń negizinde qurylǵan edi.
«HIH ǵasyrdyń basynda qazaq jerine patshalyq Reseıdiń ishkeri aımaqtarynan jappaı qonys aýdarǵan qarashekpendilermen qosa dinı mıssıonerler de qaptap kele bastaıdy. Orys pravoslavıelik shirkeýiniń Qasıetti Sınodynyń jarlyǵymen 1829 jyly Sibir halyqtaryn shoqyndyrý maqsatynda arnaıy Altaı mıssııasy ashyldy. Keıinde ol óz dinı qyzmet aıasyn keńeıtip, Altaıdy mekendegen qazaqtar arasynda 1871 jyly Qosaǵash mıssııasyn ashty. Sóıtip, dinı mıssıonerler qazaq jerine aıaq basty. 1882 jyly Qasıetti Sınod Semeı mıssııasyn ashyp, oǵan basshy etip, sveshenık Fılaret Sınkovskıı taǵaıyndalady. 1894 jyly Ertistiń sol jaǵalaýyndaǵy qalyń qazaq ortasyna Qyrǵyz mıssııasynyń shirkeýin ákep salady» - dep jazady tarıhshy M.Kenemoldın.
Mine osyndaı syn saǵatynda basqynshylardyń shoqyndyrý saıasatyna jol bermeı el ortasynda Islam dinin saqtap qalý úshin qazaqtyń belgili tulǵalary qarsy áreket jasaı bastady. Aǵa sultan Qunanbaı Shyńǵystaýǵa muǵalim aparyp, jastardy oqytsa, Semeıde Tynybaı, Jolaman Jandarbekov sııaqty kókiregi oıaý azamattar meshit salyp, qazaq balalarynyń bilim alýyna jol ashty. 1930 jyldary belgisiz jaǵdaıda Jolaman meshiti órtenip ketedi.
Muhtar Áýezovtyń áıgili «Abaı joly» Epopeıasyndaǵy qalalyq saýdager Tynybek degen keıipkerdiń protatıvi bolǵan Tynybaı qajy Qunanbaı Óskenbaıulynyń basyna kún týǵan sátte janynan tabylyp, qol ushyn sozǵan. Ombydaǵy túrmeden bosap kelgen aǵa sultan Qunanbaı: «Osy joly Qudaıdan sońǵy qýatym qudalarym boldy. Adal dostyqty, shyn bedeldi solardan kórdim. Atap aıtqanda Alshynbaı men Tynybek» dep aıtýy eki tarıhı tulǵaǵa degen aıryqsha qurmeti edi.
Qazaq arasynan shyqqan tuńǵysh kásipkerlerdiń biri, ekinshi gıldııaly kópes, ult janashyry Tynybaı Káýkenuly 1887 jyly 98 jasynda qaıtys bolady. Óziniń kindiginen úsh ul, bir qyzy bolǵan eken. Uldary ózinen buryn dúnıeden ótedi. Úlken uly Meńdibaıdyń esimi tarıhı qujattarda kóp atalady. Shamasy áke kásibin jalǵastyrǵan isker azamat bolǵan sııaqty. Tynybaı qajy qaıtys bolarynyń aldynda ózine tıisti úıin, qora-jaıyn, qambasyn meshit qaramaǵyna ótkizgen eken. Kónekóz qarııalardyń aıtýynsha, marqumnyń zıraty sol jaǵalaýdaǵy qorymda bolǵan. Keıinen qabyrstan súrilip, ornyna kóp qabatty úıler salynǵan eken. Sonymen qatar metsanattyń fotosýretin de kezdestirmedik. Úlken qalada turǵan belgili tarıhı tulǵa, birneshe ataǵy bar áıgili kópes Tynybaı Kaýkenulynyń fotosýreti bolý kerek, ony izdep tabý aldaǵy ýaqyttyń enshisinde dep bilemiz.
Sóz sońynda aıtarymyz, kezinde óz eńbegimen dáýlet jınap, eliniń ıgiligine jumsaǵan Tynybaı qajynyń esimi semeılikterdiń jadynda máńgi saqtaý maqsatynda ıgilikti sharalar júrgizip, kezinde ózi irgetasyn qalaǵan sol jaǵalaýdaǵy qalanyń bóliginen bir úlken móltek aýdanǵa nemese kóshege belgili kásipkerdiń esimin berse, tarıhı tulǵaǵa degen qurmet bolar edi.
Dáýlet TILEÝBERDI
