TOQAL EShKI
"Toqal eshki múıiz suraımyn dep qulaǵynan aıyrylypty", - degen maqal qaperge alynǵanda, atalarymyzdan jetken:
"Eshkini qudaı urarynda,
Qoıshynyń taıaǵyna súıkener", - degen kelesi danalyq eske túsedi. Bul endi týra álgi:
"Eshki ózi týa almaı jatyp,
Qoıǵa kindiksheshelikke barypty", - degenniń keri. Bolmasa múıizsizdik - toqal eshkige tán bolmys. Sondyqtan da toqal eshkiniń múıiz suraýy:
"Tentektiń esil-derti — buzý,
Tekeniń esil derti — súzý", - degenge keledi. Soǵan oraı Qadyr aǵamyz óziniń "Toqal eshki" degen óleńinde:
"Kúnde tártip buzypty:
Kishilerdi súzipti
Mıýany úzipti,
Múıizine tizipti.
Mine osyndaı alypty
Atam kórip qalypty.
Qajyttyń dep halyqty,
Múıizin qaǵyp alypty!" - deıdi.
Alaıda atalmysh maqal týra maǵynasynda emes, negizinde qolyndaǵy baryn qanaǵat tutpaǵandarǵa qarata aıtylady. Soǵan qaraǵanda álgi toqal eshkige balanǵan adam qoly jetpeske umsynatyn bolsa kerek.
Sonda ol "toqal eshki" nege "múıiz" suraıdy? Bul jerde biz qaperge alyp otyrǵan "toqal eshkiniń" adam ekendigi málim. Al onyń surap otyrǵan "múıizi" oǵan berýge múlde kelmeıdi. Solaı bola tura ol soǵan qol sozady. Árıne, "múıiz" úlestirýshi aqymaq emes. Ol múıiz suraýshynyń "toqal eshki" ekenin jaqsy biledi. Sondyqtan da beline ózi kótere almas shoqpar baılaýdy ańsaǵan álgi qýdyń "qulaǵyn" kesip alady. Bul jerde "qulaqty" da árqıly túsinýge bolady. Eń bastysy, ol álgi suramsaqtyń ıeligindegi nárse. Ol onyń ózine laıyqty qyzmeti, bolmasa qadirli bir zaty bolýy da múmkin. Eger ol "múıiz" suramaǵanda bar ǵoı... Endi suraıtyn da reti joq. Sebebi... Durys. Toqal.
Onyń ústine eshkige degen senim áý bastan az. Soǵan oraı atalarymyz:
"Eshki bastaǵan qoı eginge túser", - degen. Onyń ústine: "Toqal eshki laqpyn dep oılaıdy", - degen de bar. Sondaı-aq atalarymyz: "Toqal eshki qoı buzar", - degendi de aıtqan. Sondyqtan da toqal eshkiniń múıiz suraýy:
"Qulaǵyn salyp,
Basyn utqyzdy", - degenniń keri.
Basy ashyq jáıt. Maqaldyń eshkige qatysy joq. Sondyqtan maqaldan týra maǵynasynda mán izdeýge bolmaıdy. Shyntýaıtyna kelgende toqal eshki de súzisedi. Tipti ol basymda múıizim joq dep te bilmeıdi. Ony biletin sol eshkige balanǵan adam. Maqalǵa osy turǵyda nazar salǵanda "toqal eshkige" balanǵan adamnyń suraǵan "múıizi" onyń taǵdyryna qatysty másele ekendigi málim bolady. Budan shyǵatyn qorytyndy, kim de bolsyn óz taǵdyryna rıza bolýy tıis. Ol rızalyqtyń aty - ıman. Al oǵan rıza bolmasań bar ǵoı... Onda "qulaqtan" aıyrylasyń. "Qulaq" dep otyrǵanymyz... Saǵan tıesili, sen ardaq tutatyn nárse. Eger "qulaq-nárselerden" aıyrylǵandy mise tutpaı, "múıiz" suraýdy jalǵastyra berseń, onda ol "qulaqtyń" seniń jaqyn adamyńa da aınalyp ketýi múmkin. Bul jerde "Alladan suraýǵa bolmaıdy eken ǵoı" degen kúmán týyndamaýy kerek. Bilgen jón. Tek "toqal eshkige" múıiz suraýǵa bolmaıdy. Sebebi, toqal eshkiniń múıiz suraǵany men ıttiń múıiz suraǵany arasynda eshqandaı aıyrmashylyq joq. Soǵan oraı taǵdyrǵa ıman keltirýdi de tap solaı dep túsingen jón. Bul turǵyda Ahmet Baıtursynuly:
"Qulaq ekeý, aýyz bireý.
Ol ne úshin bulaı?
Kóp tyńdap, az sóıleýge jaratqan ony Qudaı.
Aýyz bireý, kóz ekeý – ol ne úshin bulaı?
Kóp kórip, az tańdanýǵa jaratqan ony solaı.
Aýyz bireý, qol ekeý – ol ne úshin bulaı?
Kóp jumysshy, az jeýshi – jaratqany ol solaı", - deıdi.
Jalpy "múıiz" suraǵan adamǵa qarata qulaqtyń qaperge alynýynda da bir mán bar. Bul oraıda atalarymyz:
"Adam qulaqtan azady,
Kóńilden semiredi", - deıdi. Jáne de:
"Kózi joq, qulaǵy saýdyń
Aqyly tolady.
Qulaǵy joq, kózi saýdyń
Aqyly solady", - deıdi. Áıtse de Geraklıt:
"Eger rýhy jabaıy bolsa, onyń kózi men qulaǵy jaman habar beredi", - degen. Sol Geraklıt:
"Kóz qulaqqa qaraǵanda ádil kýálik etedi", - degendi de aıtypty.
Túptep kelgende, bárinen de: "Ash qulaqtan -
Tynysh qulaq", degendi aıtqan qazaq atam ozyp tur.
Qudııar BILÁL