Tilim – dinimniń tiregi
Qasıetti Quran Kárimde: «Ár paıǵambardy ashyq túsindirsin dep eliniń tilinde ǵana jiberdik...[1]», – degen keltiriledi. Rasynda, til tek bir-birin uǵynysý, túsinisý jáne qarym-qatynas quraly ǵana emes. Ol – adamnyń bar bolmysyn kórsetetin jan dúnıesiniń aınasy. Kez kelgen ulttyń dini men dili onyń tilinde kórinis tabatyny sózsiz.
Qazaqtyń batyr aqyny Mahambettiń bir jyrynda bul jaǵdaı bylaı sýretteledi: «Musylmanshylyq kimde joq, Tilde bar da, dinde joq». Aqıyq aqynnyń bul jyrynan sol ýaqytta seniminen qol úzip bar jatqan halyqtyń musylmanshylyǵy tilinde tunyq saqtalǵanyn baıqaýǵa bolady. Rasynda, qazaq halyq aýyz ádebıetin qaı nusqasyn alyp qarasaq ta, ata-babalarymyzdyń asyl dinge degen erekshe qurmetin baıqaımyz. Sondaı-aq, til tazalyǵyn da umytpaǵanyn ańǵarý bolady.
Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, kez kelgen tildiń qalyptasýy jolynda ulttyń, sol ultty quraıtyn adamdardyń senimi men dúnıetanymy áser etetini sózsiz. Qazaqtyń tiline de musylmandyq tereń boılap, erekshe óń bergen. Islam senimi súıegine sińgen qazaqtyń tilinde dinı termınder kóptep ene otyryp, turmys-saltynda keńinen qoldanys tapqan. Tilimizde amanat, adal, ádilet, táýekel, shúkir, qanaǵat, sabyr sekildi kóptegen sózder bar. Bul tizimdi áli de uzaq jalǵastyrýǵa bolady. Munyń barlyǵyn qazaq tiline ıslam dini alyp kelgen. Alaıda, aıtpaǵymyz jalǵyz bul emes. Ata-babalarymyz arab dalasynan kelgen dinı termınderdi qaz-qalpynda qazaq tiline engize salmaǵan. Tildik, dybystyq zańdylyqtarymyzǵa sáıkestep, ulttyq uǵymymyzǵa laıyqtap, keıde, tipti, tárjimalap otyrǵan.
Mysal retinde musylmandyq senim sebepti turmysymyzǵa engen kóptegen turaqty tirkesterdi taldap kórelik.
«Momyn adam». Ádette, eshkimge záredeı zııany joq jany taza adamdy momyn dep aıtady. Bul ataý múmin sózinen alynǵan. Al, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Múmin – adamdar tilinen de, is-áreketinen de zııan kórmeıtin jan», –dep anyqtama bergen.
«Tań azanymen». Ásili, bul azan shaqyrý sózinen týǵan. Al, musylmannyń tań atysymen eń áýelgi oryndaıtyn amaly – azan shaqyryp, namaz oqý. Al, qazaqtyń «besin kezinde, ekinti ýaqyty, aqsham bolǵanda» degen sózderi de ýaqytyn bes ýaqyt namazben belgilegenin jáne bes namazyna berik bolǵanyn kórsetse kerek.
«Tańsári». Bul tań ýaqyty kirmes burynǵy aralyq. Sáresi – oraza tutýshynyń tamaqtanatyn ýaqyty. Bul da qazaqtyń namaz jáne oraza syndy Islam negizi bop tabylatyn paryzdardy berik oryndaǵanynyn bir aıǵaǵy.
Bul mysaldar tilimizge syrttan engen sózderdiń qaz-qalpynda qabyldana salmaı, ózgeriske ushyrap otyrǵanyna aıqyn dálel bolatyny anyq.
Al, qazirgi tańda baýyryn «brat», qaryndasyn «sestra» deıtin qara kózder kóp-aq. Sondaı-aq, sońǵy ýaqyttary bir-birine «ahı» deıtinderdiń de kóbeıip bara jatqany janymyzǵa batady. Olardyń din ustaımyn dep jat aǵym qolynda qýyrshaq bolýyna birden-bir sebep – óz ana tilin ógeısinýinde. Qarap tursańyz, qazaq tilinde kez kelgen sózdiń ózindik aýdarmasy nemese balamasy bar. Solardy ysyryp qoıyp, ózge ulttyń sózin qoldaný – bizdiń taqýalyǵymyzdy kórsetpeıdi, kerisinshe óz ana tilimizge degen qurmettiń joqtyǵyn bildiredi. Qasıetti Quran Kárimde: «Sondaı-aq, bir-birińdi tanýlaryń úshin senderdi ulttar, rýlar qyldyq[2]», – delingen. Demek, bizderdiń túrli ulttar bolyp jaratylýymyz – Alla Taǵala qalaýy. Sondyqtan ana tilimizdi ardaqtap, salt-dástúrimizdi qurmetteı bilý – Otan aldyndaǵy paryzymyz. Jańaǵy aıattyń jalǵasynda: «Shynynda, Allanyń qasynda eń ardaqtylaryń – taqýalaryń[3]», – dep keledi.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, taqýalyq arabtyń nemese basqa ulttyń sózin ońdy-soldy qoldana berý emes, taqýalyq – kórkem minezben, tereń ilimmen keletin dúnıe. Al, tilimizde kez kelgen uǵymdy bildiretin sózder jetkilikti. Tipti, bir ǵana sózdiń birneshe sınonımderin kezdestirýge bolady. Til degenimiz – sol ulttyń tarıhy. Tilimizdi zerdeleı kele sonaý alys zamandardyń shejiresin uǵynýǵa bolady. Ultymyzdyń basynan ótkergen talaı qıyn-qystaý shaqta tilge din tireý, al din tilge qorǵan boldy. Qazaqtyń otarshyldyq saıasatyna tótep bergen onyń qos qanaty: dini men tili ekenin umytpaıyq. Ana tilin bilmeı, ata-babamyzdyń asyl dindi qalaı ustanǵanyn uǵyný múmkin emes. Tili shubar, dili dúbára bop bara jatqan qara kóz ini-qaryndastaryma aıtarymyz, qazaqtyń dili men tiliniń arasyndaǵy baılanys bolmaı, musylmanshylyqty meılinshe durys ustaý qıyndaý ekenin eskergen jón.
Baǵdat Abdýkarımov
[1] «Ibrahım» súresi, 4-aıat
[2] «Hýjýrat» súresi, 13-aıat
[3] «Hýjýrat» súresi, 13-aıat
