TEMIRǴALY TÚITEULY NUREKEN (1856- 1919)
Qazaq tarıhynda esimi altyn árippen jazylǵan talaı taý tulǵa bar. Sonyń biri - Temirǵaly Nureken. Ol ultynyń keleshegi, qazaq halqynyń bolashaǵy úshin bıik minberlerde sóz sóılep qana qoımaı, naqtyly isterimen el esinde qaldy. Patsha úkimeti tusynda qazaq jerinde meshitterdiń kóptep boı kóterýine, qazaq balalarynyń saýat ashyp, oqyp-bilýine barynsha jaǵdaı jasaǵan jan. Rýy Ýaq, Kenebaı bıdiń tabynan.
Temirǵalynyń atasy Nureken de, óz ákesi Túıte de ataqty adamdar bolǵan. Nureken bı (Nurmuhambet, el aýzynda Nureke, Nurke qajy dep te atalyp ketken) shamamen 1799 – 1874 jyldary ómir súripti. Ol elge syıly, dáýletti adam bolǵan. Onyń atasy Kenebaı bı Tóle bıdiń qyzyna, álde qaryndasyna úılengen, alysqa júrip-turǵan bedeldi adam eken. Nurekenniń ózi eliniń bolashaǵyn erte oılap, týǵan jurtyn órkenıet jolyna bastaǵan óreli elaǵasy. Mekkege barǵan alǵashqy qazaqtardyń biri – Nureken qajy degen qazaq jurtyna tarap ketken qalyptasqan uǵym bar. Bul, árıne, buǵan deıin qazaqtardyń ishinen basqa eshkim qajyǵa barmaǵan degen sóz emes.
Ótken ǵasyrlardaǵy belgili sóz sheberi, shejireshi Máshhúr Júsip Kópeıuly mynadaı naqty málimetter keltiredi: «...Qazaq qazaq bolǵanda, bul qazaqta qajyǵa ilki bastap barǵan Ýaq Nureken baı. Toqal qatynymen baryp, tórt jyl jolaýshylyqpen júrip, besinshi jylda qaıtyp, aman-esen eline-jurtyna kelgen». Buǵan qosa, Nureken qajynyń Mekkede qazaqtarǵa arnap qonaqúı saldyrǵan abyroıly isi de el aýzynda jıi aıtylady.
Temirǵaly - jomart bolǵan jan. Din jolyndaǵy qaryzyn qajylyqqa Mekkege baryp ótegen. Balalaryn, aýyl-aımaqtaǵy jasóspirimderdi oqytqan, qol ushyn bergen, qajetti járdem-kómek etken.
Reseıdiń ekinshi Dýmasyna depýtat saılaý naýqany bastalǵanda sharaǵa Temirǵaly Nureken jalǵyz túsip, saılanǵan. II Memlekettik Dýma óz jumysyn 1907 jylǵy 20 aqpanda bastady. 1907 jyly 3 maýsymda II Memlekettik Dýma taratyldy. Sonda II Memlekettik Dýma nebári 5 aı shamasynda ǵana ómir súrdi. II Dýma jumysynan Patsha úkimeti ózinshe «tájirıbe» jasady. Endigi jerde Memlekettik Dýmaǵa qazaq elinen depýtattar saılanbaıtyn boldy. Sóıtip, Dýma jumysyna sodan beri qazaq jurtynan depýtat búginge deıin saılanbaı kelýde.
Orys patshalyǵy dáýirinde qazaq dalasyndaǵy barlyq jaramdy, sýly, nýly, ózen boılarynyń bári qazynalyq jer bolyp eseptelgen. Qazaq halqy jersiz qaldy. Bul jurttyń jappaı narazylyǵyn týdyrdy. Osy jaǵdaıdan Alash partııasy ósip shyqty. Jer - qazaqtyń eń basty qundylyǵy. Jersiz qalǵan eldiń eshqandaı keleshegi joq. Biz qazirgi kezde jersiz qalǵan keıbir jurttyń aıaǵyn qushatyn jaǵdaıǵa keldik. Ekinshiden, qazaq jurtynyń bıligi tolyǵymen otarshylardyń qolyna ótti. Qazaqqa qalǵany - bolys bolý ne aýylnaılyq qyzmet. Onyń ózinde bolystyń qolynda aıtarlyqtaı bılik bolmady.
Máshhúr Júsiptiń «Bolys boldym degenshe, orys boldym deseńshi» degeni osy. Hakim Abaı bolystyq qyzmetke mynadaı minezdeme bergen. «Uryssa orys, elge bolys, úıden úrgen ıtke uqsap» degen.
Ýezd bastyǵy, gýbernııa bastyqtary, sot quqyqtyq organdaryna qazaqtardy jolatpaǵan. Halyqqa bilim berý máselesi men din máselesi sheshilmegen. Kerisinshe, ıslam dinine qysastyq jasalyp, shoqyndyrý, orystandyrý áreketteri júre bastaǵan. Osy máseleler halyqtyń, ásirese zııaly qaýymnyń, baılardyń, myrzalardyń, jaqsy adamdardyń ashý-yzasyn keltirgen. Bunyń aldyndaǵy Dýlat, Shortanbaı jyrlaǵan zar-zaman shyndyqqa aınalyp, halyq rýhanı kúızeliske túsken.
Basqa amaly qalmaǵan qazaq zııalylary Qoıandy jármeńkesinde II Nıkolaıǵa arnalǵan petıtsııa jazyp, óz qoldaryn qoıǵan. Petıtsııany jazýǵa Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Jaqyp Aqbaev, Temirǵaly Nureken belsendi atsalysqan. Osy jumysta uıymdastyrýshylyǵymen jáne tikeleı avtorlyǵymen kózge túsken - Temirǵaly myrza.
Ol 1905 jyly 22 shildede petıtsııanyń bir nusqasyn orys tiline aýdaryp, Ishki ister mınıstriniń atyna jibergen. Petıtsııanyń bul nusqasy barynsha tolyq edi. Ol 47 tarmaqtan turatyn.
Aýdarmanyń kóshirmesi.
Ishki ister mınıstri myrza!
Semeı oblysynyń Qarqaraly, Semeı, Pavlodar ýezderiniń qazaqtary atynan. Sizdiń joǵary asa dárejedegi jarlyǵyńyzdan soń tómendegi bizdiń petıtsııamyzdy zańdy tártippen bekitýińizdi suraımyz. Petıtsııanyń mátini:
1) Qazaq halqynyń aty musylman qazaq dep atalyp áskerı mindetten bosatylsyn.
2) Qazaqtardy Orynbordyń rýhanı jınalysyna baǵyndyryp, 1868 jylǵa deıingi erejelerdi qoldanyp, qazan musylmandarynyń tártibine sáıkestendirý kerek.
3) Qazaqtarǵa meshit, medrese salýǵa ruqsat kerek. Qudaıǵa qulshylyq etýge erkindik bolsyn. Ol jerlerde arabsha, parsy jáne túrik tilinde sabaq berýge, gazet jáne kitaptar shyǵarýǵa, baspahana salýǵa ruqsat berilsin.
4) Qazaq halqyn basqaratyn adam qazaq tilin bilýleri mindetti. Olardy taǵaıyndaý nemese ornynan alý máselesi qazaq qoǵamynyń ókiliniń tańdaýymen bolýy shart. Búgingi sharýa bastyqtarynyń ornyna halyqtyń arasyn bitistirýshilerdi zańdandyrý kerek. Bul qyzmet qazaqtardyń ishinen jetkilikti bilimdi qyrǵyzdy taǵaıyndaý qajet.
5) Barlyq qazaq isteri qazaq dıalektisinde júrgizilýi mindetti. Hat jazýshy, kúzetshi, hattardy taratýshylary tegis tek qazaq tilin biletin adamdardan taǵaıyndalsyn.
6) Bolys basqarýshysy, halyq soty, aýyl starshyndary jáne saılaýǵa qatysýshylar búgingi erejege saı júrgizilsin. Bul qyzmettegi adamdar ózderi saýatty adamdar bolýy, olar ol qyzmetke kiriser aldynda óz qyzmetinde zańsyzdyqqa jol bermeý úshin ant berýleri kerek. Olardyń bul qyzmetten ketýine tek halyqtyń kópshiligi daýys bergende ǵana ruqsat etilsin.
7) Bólimshelik ara bitistirýshisi qazaq tilin bilsin, sonda aýdarmashynyń qajeti bolmaıdy.
8) Tergeý jumysy júrip jatqan kezde aıyptalýshy jaǵynan qorǵaýshy qatyssyn.
9) Okrýgtik sottyń janynda sot isine qatysyp otyratyn qazy bolýy shart.
10) Tergeýsiz jáne sottyń sheshiminsiz ákimshilik jolymen jer aýdarý tyıylsyn.
11) Qazaqtyń halyq soty Zań mınıstrligine ǵana baǵynsyn.
12) Halyq sotynan, Bıdiń bıliginen alyp, muragerlikti tolyǵymen molda men sharıǵatqa baǵyndyrsyn.
13) Saılaýdan ótken qyzmet ornyn bekiterde áskerı Gýbernatorǵa usynbas buryn saılaýǵa qatynasqan bastyqty bekitýge jiberilgeli otyrǵan adamdy Ahýnmen aqyldasýy tıis.
14) Qazaq halqynan óz erikterimen beretin sadaqa men aıyptalǵany úshin túsetin qarjy ákimshiliktiń nusqaýymen emes, halyqtyń ózi bólgenderi durys bolar edi.
15) Ertis boıyndaǵy jerler erte zamannan qyrǵyzdardyń ata qonystary bolyp eseptelgen, keıinnen áskerlerdiń paıdasyna berildi. Sondaı-aq basqa mártebeliniń keńsesine qarasty qazaqtardyń paıdalanýyna berilgen jerler sol qazaqtarǵa ataqonysy retinde máńgilikke berilsin.
16) Qazaqtardyń qystaýlary jáne jaz jaılaýlary burynǵy salt boıynsha olardyń menshiginde qalýy tıisti.
17) Qazaqtyń taýly dalasynda ashylǵan qazba baılyqtary olardyń óz menshigi bolýy, ol jerde salynatyn zavodtar qazaqtardyń óziniki bolyp esepteledi. Eger de olar ózderi ony óndirýden bas tartsa sonda ǵana basqa adamdarǵa jalǵa berýge bolady. Biraq olar ár desıatınasyna jaldaý aqysyn tóleýleri tıis.
18) Qazaqtar aǵashtardy qajetke jaratý, balyq aýlaý taǵy basqa da quqyqtarǵa ruqsat etýdi talap etedi.
19) Qazaqtar turǵan jerlerge taıaý ornalasqan tuzdy jáne balyǵy bar kól de solardyń menshigine qaldyrylsyn. Ol kólderdi jalǵa berý ýezdiń ókilderiniń senimdileriniń birine tapsyrylsyn.
20) Tuzdy jáne balyq aýlaıtyn kólderdegi jalǵa berýden túsetin qarjyny búkil ýezdiń qajetine jumsaý úshin arnaýly salym-qarjy depozıt esep shotyn ashý kerek. Qoǵamnyń kelisimine sáıkes bul qarjy astyq qoryn daıyndaýǵa jumsalady.
21) Qazaq halqynyń dinı adamdaryn qamtamasyz etý Qazan musylmandarymen teńelýi tıis.
22) Qajylyqqa barýǵa shek qoıylmasyn, erkindik berilsin.
23) Qajylyqqa barǵan kezde bılet-pasportpen paıdalaný tártibi pravoslavtarmen birdeı dárejede bolsyn. Olardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý kerek.
24) Qazaq halqynyń ishine mıssıonerlerdiń barýyna tyıym salynsyn.
25) Qazaqtardyń, ásirese kámeletke tolmaǵan jastardyń basqa dinge ótýine tyıym salý kerek. Al basqa dinnen musylman dinine ótemin deýshilerge eger olar saýatty bolsa ruqsat etý kerek. Hrıstıan dinine ótkender bolsa, eski saltty oryndaýǵa májbúr etilmesin.
26) Nekege otyrý nemese aıyrylysý máselesin gýbernator men ýezd bastyqtarynyń qaramaǵynan shyǵarý kerek.
27) Ákimshilik mundaı iske kirispesin, eshqandaı málimet suramasyn.
28) Meshit pen medreseniń paıdasyna «Vakýfqa» ruqsat etilsin.
29) – 30) Qazaqtar pravoslavnıkter sııaqty Imperııanyń qaı ýezinen, oblysynan, gýbernııasynan bolmasyn jer alýǵa, sondaı-aq memlekettik qyzmetterde isteýge quqyǵy bolsyn.
31) Dinı adamdar pravoslavıandar sııaqty qurmetti bolsyn.
32) Mektepterde mindetti túrde mynadaı shart oryndalýy kerek: Aldymen qazaq oqýshylaryna musylmannyń dinı sabaqtary oqytylady, kámeletke jetkenderge dinniń bes negizgi shartynan sabaq beriledi, al odan keıin ǵana orys tilinen saýatyn ashý sabaǵy júredi. Mektepti bitirgenge deıin musylman dini sabaǵy negizgi bolyp esepteledi.
33) Mektepterde hrıstıan dini týraly sabaq oqytylmasyn.
34) Taıaýdaǵy bastyqtardyń qol astyndaǵy qyrǵyzdar týraly joǵarǵy bastyqtaryna ósek, málimet jetkizý olardyń isine qarsylyq kórsete alatyn qyrǵyzdarǵa habarlaý mindettelsin. Óıtkeni osyǵan deıin qazaqtar týraly málimetterde: qazaq – ury, qazaq – páleqor, qazaq – ótirikshi, qazaq – jalqaý, taǵy basqa da teris oı týdyratyn ósekter arqyly qazaqtyń baılary men kedeıleriniń arasyna ot jaqty. Shyndyǵynda, Patshanyń qolastyndaǵy halyqtyń ishinde qazaq halqy – kónbis, kúı talǵamaıtyn, shydamdy, bárin keshire biletin, kek saqtamaıtyn, óte joǵary dárejede qarapaıym shyn yqylasymen Patshaǵa baǵynǵan, árkezde onyń dinı áreketterine ǵana qarsy shyǵatyn halyq.
35) Jańa erejeniń jobasyn jasap jatqan jıynǵa qazaqtardyń ókiletti depýtaty qatynasýy kerek.
36) Qazaqtar týraly másele memlekettik keńeste qaralǵanda qazaqtyń depýtaty qatynasýy shart.
37) Josparlanǵan joba 100 jylǵa bekitilsin.
38) Sońǵy 20 jylda qazaqtardan tartyp alynyp jer aýdarylǵandarǵa berilgen jerler qazaqtardyń basshylaryna qaıtarylsyn.
39) Al olar salǵan qurylystardyń quny Zemstvonyń qarjysynan qaıtarylsyn.
40) Ótken Patshalar syılaǵan,keıinnen tartyp alynǵan jerler ataqonystardyń ıesine qaıtarylsyn. Bul jerler qazynaniki nemese jekemenshiktiki bolady.
41) Uly taqsyr Imperator salǵyzǵan burynǵy meshitter men medreseler eskirdi. Olardy jóndeýden ótkizý kerek nemese jańadan salý qajet. Sol arqyly bizdiń uly monarhqa degen qurmetti kúsheıtemiz.
42) Túzemdik ákimshilikterde ózara qazaqtardyń arasynda jaýlasý bolmas úshin tómendegiler oryndalsyn: «Eger bir bolystyń partııasyna qarsy jaǵy ashýlansa, onda saılaýǵa túsetin jańa qyzmetkerdi basqa kórshiles bolystyń adamymen aýystyrýy qajet. Saılaný quqyǵynan aıyrylǵandarmen saılanýshynyń sany teńelsin. Saılaýǵa túsetinder jerebege sáıkes teń mólsherde árbir bolystan shaqyrylsyn. Bul sezde partııaǵa bólingen bolystan eshkimdi kirgizbeý qajet. Saılaýǵa shaqyrylǵandarǵa jumsalǵan shyǵyndy partııaǵa bólingen jaqtaryna tóletýdi bastyǵy sheshsin. Saılaýǵa túsetinderdiń isimen bastyǵy ol saılaýǵa túspeı turyp tanysýy kerek. Sezge ol partııanyń jaqtaýshylary da qatystyrylmasyn. Mundaı bólingenderdi boldyrmaý bólim-sheniń bastyqtarynyń jáne Ahýnnyń mindeti. Saılaý kezinde Ahýndar da qatynasýlary qajet.
43) Urlyq jáne taǵy basqa da laıyqsyz isterdi halyq sotynyń tótenshe sezinde qaraýǵa júktegen durys. Ony túrmege jabý quqyǵyn azaıtyp, jer aýdarý quqyǵyn kóbirek qoldanatyn quqyq berilsin.
44) Tótenshe sezdi jylyna bir ret shaqyrý quqyǵy berilsin. Sezdi ótkizetin jeri, ýaqyty jáne qansha kún bólimshelerdiń bastyqtarynyń jınalysynda belgilensin. Bul sezde bastyqtary jáne Ahýny qatynassyn.
45) Bıdiń, bolystyń sezdi 100 rýblge deıingi isti sheshsin, úsh aıǵa deıin tutqyndaý quqyǵy bolsyn. Óıtkeni kelispeıtin jaǵy isti tótenshe sezge berýine ýaqyt kerek.
46) Ár bolysta alymdy jınaıtyn adamdar saılanýy tıis, sharıǵatqa sáıkes qozǵalystaǵy dúnıe múlkinen alynatyn protsentti belgili (zeket, gotýr, pitir) basqa da mindetti alymdar, kedeı otbasynyń oqýshylaryna tólenedi.
47) Kisi óltirgeni úshin zańdy sottaýdan basqa olardan salt boıynsha kun óndirý (tóletý) qajet. Egerde ólgen adamnyń (katorgaǵa jibergen) týystarynyń turmystary nashar tursa, onda oǵan kómek qazyna esebinen beriledi.
Qol qoıǵandar:
Semeı oblysynyń Pavlodar ýeziniń Ataǵozy bolysynyń qazaǵy Omarhan molda Mýsafyrov,
Semeı ýeziniń Seıtenev bolysynyń qazaǵy Temirǵalı Norokonov,
Qarqaraly ýeziniń qazaǵy Edreı bolysy Apyq Jolsharın.
Qazaq tilinen orys tiline aýdarǵan - Temirǵalı Norokonov.
Bul petıtsııaǵa 14500 adam qol qoıdy. Biraq osy petıtsııany patshaǵa jetkizý óte qıynshylyq týǵyzdy. Poshta petıtsııany almaǵan. Sondyqtan Álıhan Bókeıhan bul petıtsııany Peterborǵa jaqyn jerdegi poshta arqyly alǵyzyp, sodan baryp petıtsııa jerine jetedi.
Temirǵaly Túıteuly Nureken 1919 jyly 63 jasynda dúnıeden ozdy.
Amantaı TOIShYBAIULY
