Teledıdardan kúnine 37 meıirimsizdiktiń kórinisi kórsetiledi...
«Balaly úı – bazar», «Bala - baýyr etiń» dep babalarymyz tegin aıtpaǵan. Árbir ata-ana úshin bala tárbıesi eń birinshi orynda desek, qatelespeımiz. Aǵashty otyrǵyzǵan soń kútimin jasamasaq qýraıdy, bala tárbıesi de dál sol ispetti.Olardyń minez - qulyqtary men jeke qasıetteriniń qalyptasýynda otbasynyń alar oryny bir bólek. Sonymen qatar, sońǵy jyldary oǵan teledıdardyń da áseri qosylyp otyr. Kóptegen balalar úshin teledıdar jańa jáne qyzyqty nárselerdi bilýge kómektesetin dos bolyp ketken. Endeshe, bala tárbıesin teledıdarǵa tapsyrǵan durys pa?
BALA SANASYNDAǴY ShYNAIY ÓMIRDIŃ EKRANDYQ KÓRINISI
Qazirgi ýaqytta teledıdardan kóptegen zorlyq-zombylyq kórinister kórsetilip, qan ózen sýyndaı «aǵyp» jatady. Kúnine balalarymyz orta eseppen 17 ólim, 37 meırimsizdik kórinister kóredi eken. Mundaı Epızodtardyń qandaı sózdermen kórsetiletinin tuspaldaý qıyn emes. Jáne bul kórinister tańerteń de, keshke de kórsetile beredi. Mundaı habarlar balalardyń dúnıetamynyń, logıkasy men psıhıkasynyń qalyptasýyna teris áser etetini sózsiz.
Balalardyń kitap oqýǵa degen qumarlyǵy jyl ótken saıyn tómendep keledi, sonyń saldarynan telefılmderdiń kóptegen keıipkerleri olar elikteıtin eń bedeldi tulǵalarǵa aınaldy. Keıipkerge elikteý ádette balalarda tórt jastan bastalady.
Statıstıkalyq málimetterge qaraǵanda, balalar men jasóspirimder teleaýdıtorııanyń eń belsendi kórýshileri ekeni anyqtalyp otyr. Óse kele jas adam birtindep, úlkenderdiń álemine kirgisi keledi. Bala shynaı ómirdi bilýge ári túsinýge, ondaǵy qundylyqtar men minez-qulyq erejelerin qabyldaýǵa talpynady. Úlkender ómirin bala tek otbasy men kósheden ǵana kórmeıdi. Teledıdar da olardyń úlkenderdiń ómiri týraly túsinikteriniń qalyptasýyna áser etip, onyń belgili bir beınesin qalyptastyrady. Alaıda Ekrandyq túsinik balalar kiretin shynaıy ómirge qanshalyqty sáıkes keledi?
TELEDIDARǴA TÁÝELDI BALALAR ÓSKENDE QYLMYSQA BEIIM BOLADY
«Teledıdardyń balalarǵa tek oń áseri ǵana emes, teris áseri de bolatyn bolsa, onda balalarymyzdyń boıynda qandaı qasıetter qalyptasady» degen suraqtar kimdi bolsa da mazalamaı qoımaıdy. Kóptegen buqaralyq aqparat quraldary teledıdar arqyly Shyǵys elderinde qylmystyń ósýine úlken áseri bar ekenin dáleldep otyr. Zorlyqty nasıhattaý, ásirese teledıdardan, kıno men kompıýterlik oıyndardan anyq baıqalady. Psıhologtar men sarapshylar BAQ- da zorlyq-zombylyq kórinisterdiń kórsetilýi meırimsizdik pen qatygezdiktiń órshýine tikeleı áser etetinin dáleldep otyr.
Sońǵy 40 jylda dúnıe júzinde balalarǵa teledıdardyń áserin zertteýge arnalǵan biraz sharalar júrgizilgen. Zertteýler dúnıe júziniń kóptegen elderinde, ár túrli násilderge, ulttar men áleýmettik toptarǵa jatatyn er balalar men qyz balalardyń arasynda júrgizilgen. Buǵan qaramaı, zertteý nátıjeleri is júzinde birdeı bolyp shyqqan: Ekrandaǵy agressııa balalardyń adamdarǵa jáne jansyz zattarǵa agressıvtilikterin arttyra túsedi.
Degenmen,bala tárbıesinde teledıdıardyń beretin paıdasyn moıyndaı otyryp, budan paıdany ala bilý kerek ekenin umytpaýymyz kerek. Balaǵa usynylǵan beıneler ony «bala bolý» mindetinen aıyrmasa, onda teledıdardan esh qaýip joq» degen eken aǵylshyn psıhosarapshysy Donald Vınnıkott.
TELEDIDAR KÚNINE 90 MINÝTTAN ARTYQ QOSYLMAÝY TIIS
Qazirgi kezde teledıdar úıimizdiń ár bólmesinde, tipti as ishetin bólmede de, avtokólikte de turady. GastroEnterologtardyń (adamnyń asqorytý júıesiniń qurylysy men qyzmeti, aýrýlaryn emdeý jáne olardan saqtaý týraly ǵylym )málimdeýinshe, kógildir Ekrannyń aldynda otyryp tamaq ishý balalardyń densaýlyǵyna óte zııan. Bul asqazan jarasyn, gastrıt aýrýlaryn qozdyrady eken.
Kógildir Ekrannyń áseri eń aldymen kórý múshesine emes, estý qabiletine zııanyn tıgizedi. Ǵalymdardyń zertteýlerinshe, bala teledıdardy qaramaı - aq, mańynda oınap júrgen kúnniń ózinde nazar aýdarý, prıntsıptik oıdy jumyldyrý qabileti nasharlap, onyń mıynda kereǵar reaktsııa júredi. Tipti teledıdar basqa bólmede qosýly tursa da bala ony estıdi, sóıtip oınap júrgen, kitap oqyp, úı jumysyn jasap otyrǵan balanyń mıy turaqty rejımde kereksiz aqparattardy qabyldap, ony alańdatady. Elektrlik magnıt óristeriniń áserinen tez sharshaý, ashýshańdyq, umytshaqtyq, uıqynyń buzylýy degen keselder shyǵady. «Bular teledıdardyń áserinen bolady» dep adamdar oılamaıdy, óıtkeni kógildir Ekrannyń áseri bildirtpeı boıdy alady. «Kógildir Ekran úıde kúnine 90 mınýttan artyq qosylmaýy tıis» degen keńes beredi ǵalymdar.
Árıne, bul kógildir Ekranǵa múlde jolamaý degen áńgime emes, ony ornymen paıdalanýda. Teledıdar – adamzattyń uly jetistikteriniń biri. Kópshilik jumystan keıin úıge kelip tańdaǵan baǵdarlamalaryn, serıaldaryn raqattanyp kóredi. Bir jaman jeri – ol adamdardy úıge jipsiz baılap qoıady. Ýaqytynyń bárin alady, onymen qoımaı, densaýlyǵyna zalal keltiredi eken. Eresek adamdarǵa paıdaly keńes berý bolmasa, úırenshikti ádetterinen aıyrý qıyn. Alaıda, ózderiniń densaýlyqtaryn oılamasa da, balalarynyń densaýlyǵyna kóńil bólip, kógildir Ekrannan keletin keselderdiń aldyn alǵan jón.
ATA-ANALARǴA JADNAMA:
Ø Eger siz balańyz tańdaǵan baǵdarlamany jón kórmeseńiz, óz oıyńyzdy túsindirińiz.
Ø Balalar bólmesi – teledıdarǵa arnalǵan jer emes,sebebi ol oqýǵa jáne damytýshy oıyndarǵa kedergi keltiredi.
Ø Teledıdardy ózińiz de jıi kórmeńiz, balalar ata-ananyń áreketin jıi qaıtalaıdy.
Ø Balaǵa jarnama degenniń ne ekenin túsindirińiz.
Ø Oǵan teledıdarda kórsetkenniń bárine sene bermeý kerek ekenin úıretińiz.
QOSYMShA KEŃESTER:
1. Keıbireýler úıine kele salyp, teledıdardy qosýdy ádetke aınaldyrǵan nemese ony jaryq úshin (fon) paıdalanady, teledıdardy, qajeti bolmasa, qospańyz;
2. Kóretin baǵdarlamany muqııat tańdańyz. Eger ózińizdiń kóńil kúıińiz qalamaıtyn bolsa, ashý - yza shaqyratyn baǵdarlamalardy qaramańyz. Balalaryńyz kórip otyrǵan fılmder men baǵdarlamalardy jáne olardyń kógildir Ekran aldynda qansha ýaqyt otyratynyn qadaǵalańyz;
3. Belgili bir jasqa kelgenshe jasóspirimder kógildir Ekranda bolyp jatqan oqıǵalardy túsindirýdi qajet etedi. Teledıdarǵa tegin tárbıeshi dep qaramaý kerek, balany onyń aldyna jalǵyz otyrǵyzyp qoıýǵa bolmaıdy. Balalar úshin tárbıelik maǵynadaǵy otbasylyq baǵdarlamalardy tańdap kórsetý kerek. Eger bala táýligine eki saǵattaı teledıdar qarasa, odan eshqandaı zııan kelmeıdi. Kerisinshe, ol budan ózine paıdaly maǵlumattar alady, ózine jańalyqtar ashady. Al endi kógildir Ekran onyń jalǵyz ǵana dosyna aınalsa, odan keler qaýip bar. Onyń keri áserin kóp uzamaı ózińiz de baıqaıtyn bolasyz.
Paıǵambarymyz (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn): «Ákeniń balasyna jaqsy tárbıeden artyq berer syılyǵy bolmas» (Tırmızı, Bırr) - degen. «Adamǵa eń birinshi bilim emes, tárbıe berilýi kerek, tárbıesiz berilgen bilim adamzattyń qas jaýy, ol keleshekte onyń barlyq ómirine apat ákeledi»- deıdi Ál - Farabı. Baýyr et – balalarymyzdy eljandylyqqa, ımandylyq pen otansúıgishtikke, salt-dástúrin qurmetteı bilýge tárbıeleý basty mindetimiz ekenin este saqtaıyq.
