TEKTILIK UǴYMY JÁNE ShARIǴAT. I bólim
I bólim
Quranda adamdy: «Syńǵyrlap turǵan kepken balshyqtan tıisti músinge keltirip, adamdy Biz topyraqtan jarattyq»1* («hıjir» súresi. 15:26), «Adamdy Ol uıyǵan qannan jaratty»2* («Alaq» súresi, 96:2), «Biz senderdi (Adam atany) áýeli topyraqtan jarattyq. Onyń násilin (rýhtan) jynystyq tamshydan, kesek etten (qurap) jarattyq. Biz muny tekterińdi bilý úshin aıtyp otyrmyz»3* («Haj» súresi. 22:5).
Quranda Alla ámiri adamzat urpaǵynyń bir-birinen órbip dúnıege kelýin túgel qamtıdy. Sonymen qatar Quranda «Adamdy biz sóz joq, ádemi músinde jarattyq» 4*(«Tın» súresi. 95:4) –deıdi.
Alla óziniń súıikti jaratqanyn syrtynan baqylap júrip, onyń suhbattasatyn serigi bolmaǵandyqtan kóńili júdep jalǵyzsyraıtynyn ańǵardy. Alla Taǵala ony uıyqtatyp tastady da, qabyrǵasyn shyǵaryp alyp, Haýa Anany jaratty.
Qasıetti Quranda Alla Taǵala:«Áı adam balasy! Shúbásyz senderdi bir er, bir áıelden (Adam, Haýadan) jarattyq. Sondaı-aq bir-birińdi tanýlaryń úshin senderdi ulttar, rýlar qyldyq. Shynynda Allanyń qasynda eń ardaqtylaryń taqýalaryń. Sháksiz Alla tolyq bilýshi, ár nárseden habar alýshy.»5* (Hýjýrat súresi,13-aıat)- degen edi.
Tarıh ǵylymynda Uly Jaratýshy – Alla Adam Atamyz ben Haýa Anamyzdy jaratqaly beri 70 000 jyl boldy delinedi. Sodan beri jer betine qanshama myńdaǵan ult kelip, qanshama myńdaǵan ult joıylyp ketpedi. Qazaq rýlyq júıesin saqtaǵandyqtan ǵana, sol jetpis myń jylǵy Adam atamyzdyń «qarashańyraǵyn» saqtap otyr.
Ejelgi Atalarymyz bizderge “Tegin bilmegen teksiz, jeti atasyn bilmegen jetesiz”, “Jeti atasyn bilgen ul jeti jurttyń qamyn jer, jeti atasyn bilmegen qulaǵy men jaǵyn jer” maqaldar qaldyrǵan. Bul maqaldardyń bizge aıtyp turǵany, birinshi tegińdi bil deıdi. Al, tek degenimiz budan san myńdaǵan jyldar buryn ǵumyr keshken arǵy ata-babalarymyz. Al, jeti atań ózińnen bastap sanaǵandaǵy tikeleı jeti atań. Muny árbir qazaq balasy jatqa bilip árqashanda duǵasyn joldap otyrýlary kerek.
Qazaqta rý atyn ıemdenýden artyq ataq, madaq, abyroı, dáreje joq. Qazaqtyń «Rýyń kim?» degeni, ol seniń «El tanıtyn atańnyń aty kim?» degeni. Qysqasy rýyńnyń aty, seniń kóp atalaryńnyń ishindegi eń tanymal atańnyń aty. Atalarymyzdyń teńdesi joq asqan bilimdi, asqan daryndy, asqan aqyldy, asqan batyr, asqan qolbasshy bolǵany úshin nege maqtanbasqa?! Osyndaı asyl tekti urpaqty dúnıege ákelgen, asyl tekti ultymyz, asyl tekti rýymyz úshin nege maqtanbasqa?! Atasymen maqtana bilgen jandar, solarǵa uqsap baǵýǵa tyrysady.
Rý ataýlary – bir kezdegi ákelerimizdiń attary, esimderi. Babalarymyz ben ákelerimizdiń attaryn umytsaq, «rýshyl bolmaımyz» degen bos sóz. Bizdiń dúnıege kelýimizge sebepshi bolǵan ondaǵan, júzdegen, myńdaǵan adamdar taǵdyry bar. Olar bizdiń tegimiz. «Tegine solaı jazylǵan» degen sóz bar.
Adam – tektiń bir bóligi. Tek degen sol adam men onyń ata-babasy salǵan sara jol. Olar qanmen berilip, máńgilikke bir jipke tizbektelgen. «Tek» degen uǵym qazaq úshin qandaı qasıetke ne bolsa, «teksiz» degen sóz kúlli jeti atasy túgili jetpis jeti atasyna deıin jetetin aýyr sózdiń biri bolyp sanalady.
Tektilikti tek qazaqtyń mańdaıyna jazyp qoıǵan sııaqty, keı-keıde «Biz keremet tekti halyqpyz» dep daýryǵyp jatamyz. Men qazaqtyń tektiligi ózgeden kem demeıin, biraq artyq emes der edim. Bulaı aıtýyma eń basty sebep bizde bul uǵymnyń ǵylymı anyqtamasy da joq eken. Eger ǵalymdarymyz tektilik formýlasyn taba almaı júrse ózgemizge ne joryq ?! Qazaq jeti ataǵa deıin qyz alyspaıdy, tektiligimizdiń negizi sol Ekzogamııalyq shekteý degen pikir bar. Bul shekteý tek bizde ǵana emes, álem halyqtarynyń kópshiliginde bar jáne shekteý qan tazalyǵy úshin emes, kórshi rýlarmen, eldermen aralastyqty, odaqtastyqty ustaý úshin kerek bolǵan.
Qazaqtyń qyz aıttyrý, atastyrý degen salty tektlikti jasaıtyn negizgi tetik. Qazaq halqy jeti ataǵa deıin qyz alyspaıtyn dástúrdi óte qatań ustanǵan Ekzogamısterge (grek tilinde «Ekzo» — birdeńeden tys, «gomos»- neke) jatady. Demek, Ekzogamııa — atalas bir rýdyń ishinde erkek pen áıeldiń nekelesýine ruqsat etpeý dástúri. Muny sol zamannan qazirge jetken «rýyn jasyrǵan — qul», «tegin qul men qý jasyrady», «dóńgelektiń shegi joq, kórgensizdiń tegi joq», «jabydan tulpar shyqpaıdy, teksizden tekti týmaıdy», «tegin bilmegen teris baǵady», «teksizdi tórge shyǵarma» degen maqal-mátelder dáleldeıdi.
Babalarymyz jeti atasyna qarap kimniń kim ekenin anyqtaýmen shektelmeı, «qyzdy jeti ózennen ótkizip al» degen qaǵıdaǵa basa mán bergen. Asa kórnekti Etnograf Jaǵda Babalyquly osy oraıda mynadaı bir qyzyqty derek keltiredi. — Qazaqtar tektilik tanymdy tek bes-on jyl ishinde emes, ult bolyp qalyptasyp, taıpalyq bólisterden beri darytqan. Sondyqtan qazaqtar ishinde kem-ketik adamdar az kezigedi.
Qazaqtarda tektilikti dáripteýdegi buljymas qaǵıda — nekelený barysynda tegine qaraý. Ejelden, meıli — ul, meıli, qyz jaǵy bolsyn, balalary maquldasýdyń aldynda tegin anyqtaıdy. «Ol qandaı jerdiń balalary, ákesi qandaı, onyń arǵy tegi qandaı» dep qýdalaıdy. Mine, tektilikti dáripteý.
Ór Altaıda ómir súrgen Bóstek degen sal Altaı óńirine baryp Mámıdiń qyzyna qudalasyp kelgende basqalardyń: «ór Altaıda qyz quryǵandaı, kelindi tómengi Altaıdan izdegenińiz ne» degenderine Bóstek: «Tekti atanyń balasynan tekti urpaq kóremin be dep otyrmyn» 6* (Begmanov Q. Etnografpen áńgime (Kórnekti, aqyn, qalamger Qasymhan Begmanovtyń abyz, zertteýshi-ǵalym Jaǵda Babalyqulymen syr-suhbaty). — A., 2010. 99-b.) , — dep jaýap bergen eken.
Belgili ǵalym A.Seıdimbektiń pikir-tujyrymy nazar aýdararlyq: «Jeti ataǵa deıin qyz alyspaý dástúrin ustanatyn qazaqtan basqa Etnostyń jer betinde bar ekenin biz bile almadyq», «Bul úrdisti qalyptastyrýda olar meılinshe mol ómirlik tájirıbe jınaqtap, Empırıkalyq jolmen-aq ózderiniń Evgenıkalyq (tektilikke umtylý) zerdesin tańqalarlyq bıikke kótere alǵan», «Jeti ataǵa deıin qyz alyspaý dástúriniń qyldaı aýytqymaýyn ári qyraǵylyqpen, ári qataldyqpen qadaǵalap otyrǵan. Eńlik pen Kebektiń, Qalqaman men Mamyrdyń aralary tórt-bes ata bolǵanyna qaramastan, olardyń bir-birine degen súıispenshiligi eldiktiń shyrqyn buzatyn aýyr qylmysqa balanyp, qatal jazaǵa ushyraıtyny da sodan» 7*(Seıdimbek A. Qazaqtyń aýyzsha tarıhy. — Astana, 2008.170,171,174-b.).
Túptep kelgende, jetinshi urpaqqa deıin qyz berisip, qyz alysýǵa úzildi-kesildi tyıym salýdyń arqasynda qazaq tuqymnyń buzylýynan, tektik-genetıkalyq qasıetterdiń joıylýynan, urpaqtyń azǵyndaýynan saqtandyrylǵan. Bul salt-dástúrdiń adam damýynyń tarıhyndaǵy bıologııalyq jáne áleýmettik máni óte zor.
«Munyń ózi tabıǵat zańyna saı. Óıtkeni, búkil álemdi quraıtyn hımııalyq Elementter qasıetteri boıynsha ornalastyrǵanda jeti perıod, jeti negizgi topqa bólinedi. Qasıetteriniń jaqyndyqtary boıynsha osylaı ornalasqan Elementter neǵurlym bir-birimen alshaq turǵandarymen qosylǵanda ǵana myzǵymas berik keledi. Tipti qasıetteri óte uqsas Elementter bir-birimen múlde qosylyspaıdy da. Ata-babalarymyz osyndaı tabıǵat zańdylyǵyn bilgen» 8*(Jumahanuly J. Balalardyń jeti atasyn bilýge mán bereıik // Qazaq tarıhy.1994.№ 2.55b.).
Qosh, sonymen «Jeti atasyn bilmegen — jetesiz», «Jeti atasyn bilgen ul — jeti jurttyń qamyn jer», «Jeti atasyn bilgen jetimdik kórmeıdi», «Jeti atasyn bilmegen — jetimdiktiń saldary», t.b. degen maqaldar men qanatty sózderdiń bári tegimizdi tanýǵa baılanysty aıtylǵan.
Ult densaýlyǵy aldymen qan tazalyǵynan bastalatynyn eskersek, mundaı álemdi tańqaldyrǵan óreli salt ustanǵan qazaqtyń tóltýma mádenıetin ulttyq brend desek artyq aıtqanymyz emes. Osy turǵyda qazaq halqy klassıkalyq ultqa jatady. Óıtkeni ultymyzdyń qany saf altyndaı taza, soǵan sáıkes jany da taza.
J.Babalyqulynyń derekterine sensek, Ońtústik Koreıanyń ǵalymdary dúnıejúzindegi halyqtardyń qanynyń quramyn tekseripti. Sonda eń taza qan, qazaqtyń qany, olar jeti atany ustanady dep taýypty.
Osynda qazaqtyń qyryq úsh rýynyń qanyn teksergende, álgi qyryq úsh rýdyń qany bir ákeniń qanyndaı bolyp shyqqan. Bul — jeti atanyń qasıeti. Jeti atany ustaıtyn qazaqtan ózge el joq. Myna uıǵyr halqy nemeresin alady. Ózbek nemeresin alady. Tataryń men túrikmende nemeresin alady. Nemere degenimiz — týys. Nemereni alǵanymen adamnyń qany buzylady da, túrli aýrýlar kóbeıedi. Násil ózgeredi. 9*(Begmanov Q. Kórsetilgen eńbek. 98-b.).
Oıymyzdy túıindeı kele aıtarymyz, tektiliktiń tamyryn tereń túsiný úshin aldymen qazaqtyń jeti ata taratatyn dástúri men ata-tek shejiresin muqııat zerdelegen jón. Qazaq genetıkasy ózge ulttarǵa uqsamaıtyn ózindik ereksheligimen daralanatyn baı óreli ilim bolyp qalyptasty. Ata-babalarymyz ıslamnyń da (arab mádenıetiniń de) tek óziniń tabıǵatyna úılesimdi qaǵıdalaryn qabyldady, máselen, sharıǵattaǵy kóp áıel alýshylyqty ómirine engizgenimen, arabtar sııaqty nemere qaryndasyn áıel qylǵan joq.
Ǵasyrlar boıy qazaq qoǵamyna bılik júrgizgen Shyńǵys urpaqtary, ıaǵnı tórelerdiń jeti ataǵa deıin týys adamdar ózara qyz alysa beretin dástúrinen-de boıyn aýlaq ustady. Ózge jurtta kezdespeıtin óte erekshe Etnıkalyq júıeniń tek dástúrli qazaq qoǵamymen baılanystylyǵyna erekshe mán bergen Á. Kekilbaev muny «kóshpeli turmys pen kóshpeli Ekonomıka úshin aýadaı qajet týysqandyq psıhologııa, soǵan negizdelgen Etıka men moraldan» 10*(Á.Kekilbaev.Úsh paıǵambar, 134-135-b.) týyndaǵan qubylys dep qorytty.
Tektilik fenomeni haqynda paıymdalǵan asyl sózderdiń astarynda tereń oı, ǵasyrlyq ómir tájirıbesi, genetıkalyq ilimge danalyq kózqaras jatyr. Budan qan arqyly beriletin qasıetti esh nársemen almastyrý múmkin emes ekeni anyqtala túsedi. Oǵan dástúrli qazaq qoǵamynyń qoınaýynda paıda bolǵan «alma sabaǵynan alys túspeıdi», «túbine qaraı butaǵy, tegine qaraı urpaǵy», «tekten nár alǵan tozbaıdy», «shuǵanyń qıqymy da shuǵa», «tulpardyń tuıaǵy, suńqardyń qııaǵy», «teginde bar tektilik», «tektilik tuqym qýady», «tekti jerdiń tulpar uly», «tegi myqty», «tegi taza», «tegine tartqan», «asyldyń qıyǵy», «tektiniń tuıaǵy», «jaqsynyń kózi», «asyldyń synyǵy» degen ilkiden kele jatqan naqyl sózder-de dálel bola alady.
Kerisinshe, buǵan antıpod maǵynadaǵy «jetesiz», «júgensiz», «paryqsyz», «kórgensiz», «teksiz», «tárbıesiz», «uıatsyz», «namyssyz», «eshteńe kórmegen», «qarǵys atqan», t.b. náletti sózderde jaıdan-jaı aıtyla salmaǵan. Baǵzy babalardan jetken «barymtashydan ury, urydan qary, qarydan bári shyǵady» degen ulttyq dúnıetanym keı kezde «ózi bolǵan jigittiń — ata-tegin surama», «jamannan jaqsy týsa — teńi bolmas, jaqsydan jaman týsa — emi bolmas» degen paıymmen almasqan.
Máselen, «Aıaz bı» ertegisinde Han Aıaz bıge : -Meni synashy, neshe atamnan beri han ekenmin? - deıdi. Aıaz bı: - Taqsyr hanym! Qaradan týyp han bolǵansyz, atańyzda handyq joq,- deıdi. Han: - Joq, qate aıtasyń! Men jeti atamnan beri hanmyn. Ózimdi qoıǵanda alty atamdy qaıda jiberesiń? – dep zekiredi. Sonda Aıaz bı:- Joq, taqsyr! Sizdiń qara basyńyzdan basqa tegińizde handyq joq. Siz naǵyz naýbaıshynyń balasysyz, - deıdi. Han ne derin bilmeı, ýázirlerine qarap, anasyn aldyryp, shyndyqty aıtýyn suraıdy. Anasy. amaly joq, ózine deıingi on toǵyz áıeldi ákesiniń qyz týǵany úshin óltirgendigin, shybyn janyn saqtaımyn dep ózimen bir mezgilde ul kótergen saraıdaǵy naýbaıshynyń áıelimen jasyryn kelisip, nárestelerdi almastyryp alǵanyn aıtady. Han:- Apyrmaı, meniń naýbaıshynyń balasy ekenimdi qaıdan bildińiz? – deıdi. Sonda Aıaz bı: - Men jaman-jaqsy bolsam da úıińizge kelgen qonaq edim. Handardyń isher asy – jal men jaıa aýzyńyzǵa túspeı, qara kóje túsip, meni kelisimen aspazǵa jiberdińiz. Sizdiń shynjyr qatar, ataýly han emes ekenińizdi sodan baıqadym, - deıdi.
Sózimizdi túıindesek, tirshilikte birde-bir ósimdiktiń tamyrsyz óspeıtini, órken jaımaıtyny sııaqty, adam balasy da óziniń ata-babalarymen kózge kórinbeıtin tamyrlar arqyly jalǵasqan. Qazaq halqynyń ómirinde jeti atasyna deıin táýiptik, kóripkeldik, synyqshylyq, kúıshilik, ánshilik, ańshylyq, ustalyq, qusbegilik, saıatshylyq, t.b. ónerlerdi qýyp ótken áýletter jıi kezdesedi. Qazaq qoǵamynda aıryqsha qurmetke bólenip, jeti atasynan «qarakók» úzilmeı, erekshe mártebege ıe bolǵan sultandar, bıler, batyrlar áýleti óz aldyna bólek áńgime.
Amantaı TOIShYBAIULY
