Taýlar men paıǵambarlar

Taýlar − jer betindegi jazyqtardan oqshaý kóterilip jatqan qatparly jáne jaqparly qurylymdy bólik desek, al paıǵambarlar − adamdar arasynan tańdalǵan ári basqalardan bıik turatyn Jaratýshynyń elshileri ekeni belgili. San jaǵynan alsaq, álemde taýlar da kóp, paıǵambarlar da az kelmegen. Alaıda, bulardyń arasynda qandaı baılanys bolýy múmkin?

Qasıetti Quranda taýlar jaıynda mynandaı málimetter kezdesedi: «Biz alǵashynda bul amanatty kókter men taýlarǵa bergenimizde, olar qorqyp, ony alyp júrýden bas tartty, adam balasy ǵana ózine qabyldady»[1]. 

Aıtylǵan amanat: aqyl-oı ıesi retinde sanaly túrde moıynsuný, dinı mindetterdi oryndaý, sol jaýapkershiliktiń úddesinen shyǵa bilý dep tápsirlengen[2].

Osyǵan uqsas oıdy myna aıattan da baıqaımyz:​ «Eger Biz bul Qurandy taýǵa túsirgenimizde, sen onyń Alladan qoryqqan kúıi bas ıip, byt-shyty shyqqanyn kórer ediń»[3].

Bul Qurandaǵy jaýapkershiliktiń taý shydamaıtyndaı aýyr ekenin, al sony moınyna alǵan adam balasynyń odan beıǵam ómir keship jatqanyn ańǵartýda.     

Qazirgi ýaqytta ǵalymdar taýlardyń jer astyna kirip turǵan bólikteriniń (aısbergter tárizdi) anaǵurlym úlken ekenin ári bunyń jer betindegi ornyqtylyq pen tepe-teńdikti ustap turǵanyn anyqtady. «Taýlardy qazyq qylyp qaqpadyq pa?»[4], «Jerdi teńseltpesin dep myǵym taýlar ornalastyrdyq»[5] degen aıattar osyny meńzeýde.

Taýlar – túz taǵylary mekendeıtin, ózine tán ósimdikteri bar, aýasy da, sýy da eń taza oryndar bolyp tabylady.

Taýlardan ózen aǵar sarqyraǵan,
Aınadaı sáýle berip jarqyraǵan.
Jel soqsa, ystyq soqsa birqalypta,
Aralap taý men tasty arqyraǵan, − dep Ybyraı Altynsarın atamyz sýrettegendeı, barlyq móp-móldir ári tup-tunyq sý qaınarlary men bulaqtardyń bastaý alatyn jeri – taýlar. Al sol taýlardan syldyrap aqqan bulaqtar tańdaıy keýip shóldegen qansha tirshilik ıesiniń shólin qandyryp, qajetine jaraıtyny belgili. Osyndaı erekshelikterinen bolar, ózine tán tazalyǵy, ózine tán kirshiksiz senimi, ǵıbadaty, ómir súrý salty men kózqarastary bar paıǵambarlar da taýdy janyna jaqyn tutqan. Paıǵambarlardan taraǵan taza ıman aqıqaty da rýhanı shólirkegen qansha jannyń meıirin qandyryp, rýhanı keselderine emge jaraǵan. 

Taýlar men adamzat tańdaýlylarynyń ózara baılanysy tym áriden bastaý alatyn tárizdi. Óıtkeni, Adam ata (ǵ.s.) jumaqtan túsirilgende, Haýa anamyz qazirgi Jıddaǵa (Saýd Arabııasynyń batys bóligi), al ózi qazirgi Úndistannyń shyǵys jaǵalaýyndaǵy Tseılon aralyndaǵy Serendıb atty taýǵa aıaq basqandyǵy aıtylady. Rıýaıattar boıynsha, qyryq jyl ıa eki ǵasyr kózderinen jas qurǵamaı jylap júrip, táýbeleri qabyl bolǵanda, Haýa anamyz ekeýi Mekkedegi Arafat taýynda jolyqqan. Qazirdiń ózinde «Rahvan» ne «Adam» dep atalatyn Shrı-Lankadaǵy sol taýda Adam paıǵambarǵa tán aıaq izi men keń ańǵar bar. Tipti kezinde Adam ataǵa tán arnaıy meshit te bolǵan eken.[6]

Topan sýdan keıin Nuh paıǵambardyń kemesi de taýǵa baryp toqtaǵan. Ol taýdyń naqty qaı taý ekeni talas týdyrsa da (Jýdı, Ararat, Qazyǵurt t.b.) tirshiliktiń sol taýdan qaıta jańaryp, jandanǵany sózsiz.

Haziret Ibrahımniń de (ǵ.s.) paıǵambarlyǵy taýdaǵy úńgirmen baılanysty bolǵan desedi. Al Musanyń (ǵ.s.) Jaratýshymen tildesýi de basqa orynda emes, taýda júzege asqany qyzyq. Sınaıdaǵy Tur taýy qazirgi ýaqytta týrısterdiń kóp baratyn orny. Onda byt-shyty shyǵyp shashylyp ketken taý men basqa da balqyp, erigen taýlardy kórýge bolady. Bul qubylys Musa paıǵambardyń Jaratýshymen tildesý kezinde ony kózimen kórgisi kelgen qalaýymen tikeleı baılanysty. Alla Taǵala oǵan ózin kóre almaıtyndyǵyn aıtyp, nurynan taýǵa túsirgende, taýdyń shydamaı úgitilip shashylyp ketken kórinisi áli kúnge óz beınesin saqtap tur. Allanyń nuryna taýdyń da shydamaǵanyn kórgende Musa (ǵ.s.) sol jerde esinen tanyp qalǵan.

Isa paıǵambardyń (ǵ.s.) ómirindegi kóp oqıǵalar da taýmen (Ierýsalımdegi Eleon taýy) baılanysty. Onyń taý basynda aıtylǵan ýaǵyzdary hrıstıandar úshin áli kúnge ózektiligin saqtap keledi (nagornaıa propoved).

Qasıetti Quran aıattarynyń alǵash ret Nur taýynyń Hıra úńgirinde túskenin, Mádınaǵa hıjretke jolǵa shyqqan ýaqytynda Sáýir taýyndaǵy úńgirge baryp jasyrynǵanyna qarasaq, ardaqty Muhammed paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) ómiriniń mańyzdy tustary da taýmen baılanysty bolǵanyn kóremiz. Bir joly Uhyd taýyna qarap: «Uhyd bizdi jaqsy kóredi, biz de Uhydty jaqsy kóremiz»,[7] – degen. Tipti, «Qajylyq degenimiz Arafatqa shyǵý» degen sózimen qajylyqqa baryp, taqýalyq bıigine umtylǵan musylman úmbetiniń de taýmen jaqyndyǵy bolǵanyn qalaǵandaı. 

Iá, qaı ýaqytta da taýlar qaısarlyq pen órliktiń, asqaqtyq pen bıiktiktiń rámizi bolyp keldi. Bálkim, qaısar rýhty, oıy ushqyr, aqıqat jolynda tabandy, adamzatty órge súıregen bıik parasat ıeleriniń de taýǵa qumartýy sondyqtan bolar. Múmkin buny alyptardyń ózara úndestigi deý durys shyǵar. Biraq qansha asqaq, qansha bıik bolsa da, taýlar da Jaratýshyǵa bas ıedi.

«Ant eteıik, biz Dáýitke tarapymyzdan artyqshylyq berdik. «Áı, taýlar, onymen birge tásbıh aıtyńdar» dedik. Buny qustarǵa da aıttyq» degen «Sába» súresiniń 10-aıaty taýlardyń da qulshylyq jasaıtynyn, Allany zikir etetinin bildirýde.

Endeshe, adamzatty Allany tanýǵa, qulshylyqqa shaqyrǵan taý tulǵaly paıǵambarlar men Allaǵa bas ıgen, tásbıh, zikirmen qulshylyqtaryn jasaıtyn taýlardyń arasynda ózara jaqyndyq bolýy tabıǵı sekildi. 

Qudaıberdi Baǵashar