TARIHYMYZDY UMYTPAI, ODAN SABAQ ALÝYMYZ QAJET
Ótken kúnderdiń enshisindegi surapyl soǵystar, qýǵyn-súrginder, jeńiske jetken hám jeńiliske ushyraǵan sátter, bárin de eskerýimiz kerek. Sebebi ol – bizdiń tarıhymyz. Álıhan Bókeıhan «Bir el óziniń tarıhyn joǵaltsa, onyń artynsha ózi de joǵalýǵa yńǵaıly bolyp turady» degen bolatyn. Sondyqtan biz ótken kúnderimizdi, tarıhymyzdy umytpaı, odan sabaq alýymyz qajet.
Qazaq jerindegi Islam tarıhynda óshpes iz qaldyrǵan, musylman úmbeti úshin aıtýly oqıǵa «Atlah» shaıqasy edi. Árıne Islamǵa deıin de bizdiń babalarymyz, túrki halyqtary dinsiz bolǵan joq. Olar bir Qudaıǵa sendi, soǵan minájat etti. Babalarymyz negizin qalaǵan Túrik qaǵanaty Eýrazııa tósindegi alpaýyt memleketke aınaldy. Keıin alyp memleket Shyǵys jáne Batys túrik qaǵanattary bolyp ekige bólindi. Bertin kele Batys Túrik qaǵanatynyń ornyn Túrkesh memleketi basty.
Túrkeshter de qýatty memleket qurýǵa talpyndy. Alaıda sol kezeńdegi talas-tartystar ishki máselelerge syrtqy kúshterdi de aralastyrdy. Atap aıtqanda, shyǵystaǵy Tan ımperııasy túrkeshterdiń alaýyzdyǵyn paıdalanyp, ashyq shabýyl jasady. Osy kezde Túrkesh memleketi Abbasıd halıfatymen kúsh biriktirip, Tan ımperııasyna qarsy turdy. Kao Shıen Shıh bastaǵan Tan áskeri men Zııad ıbn Salıh bastaǵan musylman jasaǵy Talas ózeni boıynda betpe-bet shaıqasty. Bul tarıhı oqıǵa 751 jyly Atlah oıpatynda ótken «Atlah» shaıqasy bolatyn. Nátıjesinde, Tan áskeri endi Ortalyq Azııaǵa endi bettemeıtindeı bolyp, aýyr jeńiliske ushyrady.
«Atlah shaıqasyn» halqymyzdyń Haq dinge bet burysyndaǵy bıik beles deýge bolady. Sebebi bul shaıqas Ortalyq Azııada Islam dininiń jaıylýyna yqpal etti. Túrki halyqtary top-tobymen Haq dindi qabyldaı bastady. Sonyń nátıjesinde Qarluq, Qarahan, Oǵyz, Seljuq sekildi musylman túrik memleketteri paıda boldy. Osydan bastap Ortalyq Azııa qalalarynda musylmandyq mádenıet qalyptasty. Sonyń biri – Taraz qalasy. Qazaq dalasyndaǵy din Islamnyń alǵash dáni egilgen jer de osy Taraz óńiri bolatyn. Sebebi osy topyraqta joǵaryda aıtqan áıgili «Atlah» shaıqasy ótti.
Halqymyz Haq dinge bet burǵannan keıin Taraz qalasy musylmandyq sıpatta salyna bastady. Shaharda meshit-medreseler boı kóterdi. Medreselerdiń kóptep salynýy Ortalyq Azııadaǵy ǵylymnyń damýyna áser etti. Ortalyq Azııa memleketterinen kóptegen din ǵulamalary shyqty. Sonyń ishinde Uly Jibek joly boıynda jatqan Taraz qalasy men onyń mańyndaǵy shaharlarynan kóptegen din ǵalymdary shyqty. Olardyń birsypyrasy Tarazda dúnıege kelip, Islamdyń aıasyn keńeıtý úshin basqa qalalarda, basqa memleketterdegi dinı-rýhanı ortalyqtarda qyzmet etti. Atap aıtar bolsaq, Taraz topyraǵynan Abd Ámir Ýsman ıbn Muhammed at-Tarazı, ımam Ábý-l Qasym Mahmýd ıbn Álı ıbn Ábý Álı at-Tarazı, Ábý-l Fýtýh Abd ál-Ýahıd ıbn Imran ıbn Israıyl at-Tarazı, sheıh Ahmet ıbn Qudaıdat Tarazı, Muhammedhan ıbn Muhammedǵazyhan ál-Huseın at-Tarazı, sheıh Hıbatýlla at-Tarazı, Ábý Nasyr Múbashshır at-Tarazı, Mahmut bın Nazır at-Tarazı sekildi ǵulamalar bolatyn.
Osy ǵulamalardyń ishinde bizge jaqsy belgilisi Tarazdan shyqqan, búginde óńirdiń ortalyq meshitine esimi berilgen sheıh Hıbatýlla at-Tarazı bolatyn. Ol Tarazda dúnıege kelip, keıingi ómirin Shamda, sosyn Mysyrda ótkizdi. Kaırdegi Beıbarys sultan saldyrǵan medresede sabaq berip, onyń meńgerýshisi boldy. Ol musylman zańgeri (faqıh, ýsýlı) ári tilshi (nahýı) edi. Ábý Hanıfa mazhabyn (dinı mektep) ustandy jáne osy baǵytta «ál-Muǵnı fıl ýsýlıl fıqh» (fıqh negizderindegi tolyq qaınar), «Hashııatýl Hıdaıa» (ál-Hıdaıaǵa túsindirme), «Hadı fı ýsýlıd dın» (din negizderine bastaýshy), «Sharh Aqıdatýt Tahaýı» (Tahaýı aqıdasyna túsindirme) sekildi eńbekter qaldyrdy. Kóptegen din ǵalymdarynyń eńbekterine túsindirme jazdy. Hıbatýlla at-Tarazıdiń muralaryn zerttep, ol jaıly úlken eńbek jazǵan professor Ábsattar qajy Derbisáli bolatyn.
Tarazdan shyqqan tarlandarymyzdyń qatarynda jýyrda ǵana Jambyl oblysynda ótken «Tarazdan shyqqan dinı tulǵalar. Professor Nasrýlla Tarazıdiń týǵanyna 100 jyl» halyqaralyq ǵylymı-tanymdyq konferentsııasyna arqaý bolǵan Nasrýlla at-Tarazıdiń ákesi Ábý Nasyr Múbashshır at-Tarazıdi de boldy. Múbashshır at-Tarazı de Mysyrǵa qonys aýdaryp, bar ǵumyryn sonda ótkizdi. Týǵan mekeni Tarazdyń atyn shyǵarǵan ǵalym boldy. Ol HIH ǵasyrdyń sońynda Tarazda dúnıege kelgen. Tashkenttegi Ábý-l Qasymhan, Buharadaǵy Kókiltash medreselerin bitirgen. Elge kelip, medrese ashyp, shákirt oqytqan, qazylyq qyzmet atqarǵan. Ókinishke qaraı sol ýaqytta bılik basyna kelgen Keńes úkimeti din qaıratkerlerin túgel qýǵyndaı bastady. Múbashshır at-Tarazı Keńes úkimetin qabyldamady, kerisinshe oǵan qarsy shyqty. Sol úshin birneshe ret abaqtyǵa qamaldy. Sońynda 1930 jyly otbasymen Aýǵanstanǵa qonys aýdardy. Ol Aýǵanstanda bedeldi qyzmetter atqardy. Túrkistandyq Emıgranttardyń rýhanı jetekshisi boldy. Alaıda onyń saıası kúresine Aýǵanstanǵa yqpaly júrgen Keńes úkimeti múmkindik bermedi. Osylaısha Múbashshır at-Tarazı 1950 jyly Mysyrǵa qonys aýdardy. 1977 jyly sol jerde dúnıeden ótti. Múbashshır at-Tarazı Islam dini men mádenıetine súbeli úles qosty. Bul baǵytta qyryqtan astam kitap jazdy. Onyń uly Nasrýlla at-Tarazı de Tarazda týǵan bolatyn. Ákesimen birge ol da aldymen Aýǵanstanǵa, keıin Mysyrǵa taban tiredi. Kabýl ýnıversıtin bitirdi, doktorlyq dıssertatsııa qorǵady. Keıin ákesimen birge Mysyrǵa baryp, ǵylymı jumystarmen aınalysyp, baspa salasynda ónimdi qyzmet etti. Mysyrdyń úsh bedeldi ýnıversıtetinde ustaz boldy.
Iá, kóne Taraz kóptegen ǵulamalardy túletti. Qazaq jerindegi eń alǵashqy meshit te osy Taraz topyraǵynda boı kótergen edi. Ásirese qarahandyqtar tusynda, atap aıtqanda X-XII ǵasyrlardy Taraz óńiri erekshe damydy. Meshit-medreseler kóptep boı kóterdi, kóptegen ǵalym-ǵulamalar shyqty. Óıtkeni Qarahan memleketi tusynda Islam dini memlekettik din bolyp jarııalanǵan edi. Qazirgi tańda da Taraz óńirinde din Islamnyń keleshegi úshin kóptegen din qyzmetkerleri tabandy túrde qyzmet etip jatyr. Alla Taǵala olardyń qyzmetine bereke bersin! Tarazdan túlep ushqan barlyq din qaıratkerleriniń rýhy shat bolǵaı!
Biz byltyr Almatydaǵy Nur-Múbarak ýnıversıteti ǵımaratynda «Qazaqstandaǵy «din dúrbeleńi»: keńestik bıliktiń dinge qarsy repressııalyq sharalary» taqyrybynda respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferentsııa ótkizdik. Alqaly jıynda elge belgili ǵalymdar saıası qýǵyn-súrgin tarıhyndaǵy din ókilderi men keńestik bıliktiń dinge qarsy repressııalyq sharalary jaıly baıandap, olardyń eren eńbegi men el úshin, din úshin atqarǵan isine toqtalyp, esimin ulyqtaý jaıly bastama kóterdi. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni qarsańynda Taraz qalasynda ótken «Tarazdan shyqqan dinı tulǵalar. Professor Nasrýlla Tarazıdiń týǵanyna 100 jyl» taqyrybyndaǵy jıyn da ult qaıratkerlerin ulyqtaýǵa arnalǵan mańyzdy is-shara boldy. Osy arqyly saıası qýǵyn-súrgin qurbany bolǵan ult, din qaıratkerlerin ulyqtap kelemiz.
Ras, Keńes dáýiri tusyndaǵy qýǵyn-súrgin qazaq halqyna orasan zor zardabyn tıgizdi. Halqyna qaltqysyz qyzmet etken qanshama tulǵalarymyz temir torǵa toǵytyldy, qanshamasy jazyqsyz qurban boldy. Jurtshylyqty kórkem minezge tárbıelep, rýhanııattyń shyraqshysy bolǵan din ókilderi de qýǵyndaldy. Ákeli-balaly Múbashshır men Nasrýlla Tarazılerdiń de qýǵyn kórip, jat jerde ómir súrýine osy jaǵdaı sebep bolǵany belgili. Sondyqtan biz, joǵaryda aıtqandaı, tarıhymyzda osyndaı qıyn-qystaý zamandar bolǵanyn únemi eske salyp, osy bir náýbetti kúnderden sabaq ala otyryp, sol zamannyń taǵdyr-taýqymetin arqalaǵan arda azamattarymyz ben taý tulǵalarymyzdy tereńirek tanýymyz qajet! Din jolynda jantásilim bolǵan babalarymyzdyń rýhy shat bolǵaı! Ámın!
