TÁŃIRShILDIK – QAZAQTYŃ DINI SENIMI ME?
Qazaqtar HIH ǵasyrda ǵana tatar moldalarynan alǵan táliminen soń shyn musylman boldy nemese osyǵan deıin táńirshildik dinin ustanǵan edi degen sandyraqtardy aıtyp júrgen «oqymystylarymyz» áli de áleýmettik jelilerde kezdesedi. Iá, táńir dini pen nestorıandyqty ustanǵan rý-taıpalar bolǵandyǵyn joqqa shyǵara almaımyz. Bular búkil halyqqa ıakı memleketke tán bolǵan dinı senim emes. Kóshpeli ómir súrý saltyna negizdelgen oǵyz-qypshaq, qımaq, naıman, kereı memleketteri tusyndaǵy rý-taıpalardyń arasynda ondaı senimdi ustanǵandardyń bolǵandyǵy orta ǵasyrlyq túrik, mońǵol, arab jazba derekterinde kezdesedi. Tarıhshy, pálsafashy, dintanýshy ǵalymdardy alańdatyp kele jatqan máselelerdiń biri – qazaqtyń dinı senimi men tarıhy qandaı degen suraq. Osy suraqqa naqty jaýap taba alsaq, búgingi qazaqtardyń dinı senimi men salt-dástúrleri tóńiregindegi tartystarǵa birshama toqtaý qoıylyp, dinı tózimdilikti qalyptastyrý máselesinde aıtarlyqtaı ilgerýshilik bolar edi.
Qazaqtyń dinı tarıhynyń mynadaı kezeńderin atap kórsetýge bolady:
– túrik memleketteri dáýirindegi dinı-nanymdar jáne ıslam VI ǵ.-HIII ǵ. basy (Qarahanıd memleketi dáýirinde dástúrli ıslam qalyptasty) .
– dástúrli – eski ádistegi mektepter jáne medreseler (bastaýysh, orta jáne joǵary dinı bilim berý mektep-medreseleri), bular Temýrıdter bıligi jáne qazaq handyǵy tusynda qalyptasyp damydy. (HIV ǵ.-HIH ǵ-dyń aıaǵy).
– reformatorlyq-jańa ádistegi (jadıdtik) mektepter. HIH ǵ. aıaǵy men HH ǵasyrdyń basy.
– keńestik kezeńdegi konfessıonaldyq ateıstik bilim.
– qazirgi Qazaqstan musylmandar dinı basqarmasy.
Akademık Ǵarıfolla Esim «Ulttyq ıdeıa – el sanasy» atty maqalasynda: «Ulttyq ıdeıanyń úshinshi tuǵyry – ıntellektýaldy jasampaz qoǵam qurý, bul máselede dinniń alatyn orny erekshe. Óz tarıhynda dinı sanasy bolmaǵan halyq joq. Sonymen birge dinge degen kózqarastar da ár dáýirde, ár qoǵamda árqıly bolyp kelgen. Sondyqtan dinniń ne ekendigin, onyń qysqasha tarıhyn tanyp-bilý – árbir sanaly adamǵa mádenı qajettilik»,[1] dep atap kórsetti. Iá osy ǵylymı tarıhı máseleni keńinen qozǵaý búgingi dintanýshylardyń atqaratyn jumysy dep bilemin.
Qazaq tarıhynyń derekterde naqty tańbalanǵany myń jarym jyldy qamtıdy. Eger kóne taıpalar shejiresinen sóz qozǵaıtyn bolsaq, úsh, tórt myń jyl tereńge ketýge bolady. Hattalǵan tarıhı dáýirdi 5 myń jyl dep topshylap júrmiz. Osy 5 myń jyl tarıhyn hattaǵan elder álemde sanaýly, solardyń ishindegi Qytaıdyń orny bólek. Qytaı eli ǵundar ımperııasy quramynda paıda bolǵan bizdiń alǵashqy memleketterimiz dep júrgen úısin men qańly memleketteri men Túrik qaǵanaty týraly tarıhı derekter qaldyrǵan el [2]. Másele osy memleketter tusyndaǵy halyqtarda qandaı dinı senim bolǵandyǵy týraly otandyq zertteýshilerdiń eńbekteri qanshalyqty degen máselege kóńil aýdaraıyq.
Qazaq halqy – dástúrli ıslam dinindegi halyq. Qazaqtyń dinı sanasy – dástúrli Islam. Bizdiń jerimiz jalpy adamzat tarıhynda asa mańyzdy oqıǵalar bolǵan jer. Aıtalyq, 751 jylǵy Taraz túbindegi Atlah shaıqasy túrik halyqtarynyń dinı seniminde eleýli ózgeris ákelgen tarıhı oqıǵa [3].
Qytaıdyń Tań ımperııasynyń yqpaly toqtatylǵan shaıqas, býddızmniń taralýy qytaı saıasatynyń negizgi strategııalyq aılasy bolatyn, osy shaıqastan keıin musylman senimine túrik tektes taıpalardyń leg-legimen kirip musylmandyqty qabyldady. Qazaq tarıhynda tuńǵysh ret ıslam dinin resmı din dep Qarahan memleketiniń bıleýshisi Abdýlkárim Satuq Boǵra hannyń (915-955 jj) balasy Musa Tońǵa Ilik han 960 jyly Balasaǵun qalasynda jarııalady. Ol 200 myń tútin úı musylmanbyz dep jarııalaǵan eken [3]. Qarahan áýletiniń shyǵý tegi týraly ártúrli pikirler bolsa da, olar basqarǵan memlekette alýan túrli rý-taıpalar dáýletti ómir súrgen. Atap aıtqanda, úısin, qańly, dýlý, teli, qyrǵyz, qypshaq, arǵyn, ıaǵma, oǵyz t.b túrik tektes taıpalary boldy. Jáne osy memlekettiń basshysy Satýq Boǵra hanynyń Has Qajyby bolǵan Júsip Balasaǵunnyń «Qutadyǵu biligi» atty dıdaktıkalyq eńbegi[4], Q.A.Iasaýıdiń «Dıýanı hıkmeti» [5], Mahmýd Qashqarıdiń «Túrik sózdigi» [6] Qarahan memleketi bıiligi tusynda paıda bolǵan, búginde bular álemdik órkenıettik mádenıet tuǵyryna shyqqan ıslamı mándegi shyǵarmalar.
Arab derekterinde Talas ǵazaýaty jáne Taraz qalasynyń tarıhy týraly málimetter kóptep kezdesedi. Arab saıahatshylary Taraz orta ǵasyrlarda musylman memleketi bolǵandyǵyn kórsetedi. Tarıhshy Ibn Taıfýr 893 jyldan qaldyrǵan «Kıtab Baǵdadı» [7] atty eńbeginde Taraz qalasynyń arab halıfatyna qarasty qala ekendigin jáne arab halıfatynyń shyǵystaǵy eń iri qalalarynyń biri retinde kórsetken. Tabǵashtar, túrikter musylmandar ekendigin atap ótedi. Ispıdjab qalasy týraly arab, parsy, túrik, qytaı derekterinde kóptegen málimetter kezigedi. Qazaqstannnyń ońtústik óńiri ejelden musylmandyq dinin ustanǵan óńir ekendigi jan-jaqty dáıektelgen.
Ásirese, Ámir Temir bıligi jáne odan keıingi kezeńde bul óńir ıslam dinin ortalyǵy retinde arab derektterinde Maýaranahr aımaǵy dep baıandalady. Reseı tarıhnamasynda L.N.Gýmılevtiń «Kóne túrikteri» [8], V.V. Bartoldtiń «Tıýrkı-Dvenadtsat lektsıı» [9] sekildi eńbekter osy taqyrypqa qatysty oı qozǵaǵan eńbekter, al belgili arheolog A.N.Bernshtam «Sovetskaıa arheologııa» [10] eńbeginde Taraz qalasynda IH ǵasyrda salynǵan úlken meshittiń bolǵandyǵyn kórsetedi. Túrik tektes taıpalardyń ıslam dinin ustanǵandyǵy týraly Túrkııa eliniń tarıhshylary Hıkmet Tanıýdiń «Túrikterdiń dinı tarıhy» [11], Fýad Kóprulynyń «Q.A.Iasaýı jáne onyń tarıqaty» [12] arnalǵan shyǵarmalarynan kóptep derekter kezigedi. Qarluq, Abbasıler, Samanı, Qarahan, Moǵolstan memleketerindegi dinı tanym dástúrli ıslam bolǵandyǵyn eshkim joqqa shyǵara almas.
Tóńkeriske deıingi qazaq tarıhnamasynda Sh.Ýálıhanovtyń maqalalarynda jáne Máshhúr Júsip Kópeıdiń, Shákerim Qudaıberdiulynyń shejirelik mándegi shyǵarmalarynan ǵana taqyrypqa qatysty oı-pikir kezdestirýge bolady. Din tarıhyna qatysty alǵashqylardyń biri bolyp keńestik tarıhnamada oı qozǵaǵan ataqty arheolog-ǵalym Álkeı Marǵulan «Tańbaly tas jazýy, qazaq tarıhy» [13] atty eńbeginde qypshaq, naıman, alshyn, arǵyn, úısin tabyn, qarakesek rýlarynyń dástúrli ıslam seniminde bolǵandyǵy kórsetken.
Qazaqtyń dinı tarıhy túrik tektes halyqtardyń dinı tarıhymen mándes, ortaq. Qazaq degende Táńirshildik senimi emes, dástúrli ıslam dini, musylman halqy degen túsinik qalyptasqan. Álem jurtshylyǵy qazaqtardy hanafı mázhabyn ustanatyn musylman halqy dep túsinedi.
Ikram AITAEV
Paıdalanylǵan ádebıetter:
Ǵ.Esim. Ulttyq ıdeıa-el sanasy. «Egemen Qazaqstan» gazeti., 24.11.2009
Qazaqstan tarıhy Qytaı derektemelerinde. 5 tomdyq. «Daık press» baspasy. Almaty. 2005-2007
Qazaqstan tarıhy. 5 tomdyq. 1 tom. Almaty. «Atamura». -2010.- 544 b.
J.Balasaǵun. Qutty bilik. (aýdarǵan A.Egeýbaev) .-Almaty. 1992
Q.A.Iasaýı. Dıýanı hıkmet. Aýdarǵan M.Jarmuqameduly, S.Dáýituly, M.Shafıǵı.-Almaty: «Murattas»,1993
M.Qashqarı «Dıýan-lýǵat Týrkı».( aýdarǵan A.Egeýbaev).- Almaty. «Hant» baspasy.-1997-1998 j.
Qazaqstan tarıhy arab derektemelerinde. 4 tomdyq. Almaty. -«Daık press» baspasy». 2005-2007 j.
L.Gýmılev «Kóne túrikter». Monografııa.-Almaty,1994.-478.
Bartold, V.V. Dvenadtsat lektsıı po ıstorıı týretskıh narodov Sredneı Azıı. – Almaty: Jalyn, 1998. – s.392
A.N.Bernshtam Sovetskaıa arheologııa Sredneı Azıı.// KSIIMK.1949. vyp 28.S.517
Hıkmet Tanıý. Túrikterdiń dinı tarıhy. Túrkistan.-2006
Fýad Kopruly. Q.A.Iasaýı jáne onyń tarıqaty.Túrkistan.-1998
Á.Marǵulan. Ejelgi ádebıet kýálary. Almaty.-1966
