«SÝRÝRI» KIM, «SÁLÁFI» KIM?
Sýrýrııa – sáláfılerdiń ishindegi dinı-saıası aǵym. Sáláfızmniń sýrýrı baǵyty dinı dogmatıka/aqıda turǵysynan sáláfı aǵymdaryna ortaq dinı nanymǵa negizdelgen.
Onyń negizin sırııalyq Muhammed Sýrýr Zeı̆nýl Abıdın (1938-2016) qalaǵan. Ol Sırııanyń Harran qalasynda dúnıege kelgen. Muhammed Sýrýr áýelde «Ihýanýl mýslımın» («Musylman baýyrlar») uı̆ymynyń belsendi múshesi bolǵan. Keı̆innen ol uı̆ymnan shyǵyp, óziniń saıası kózqarastaryn Saýd arabııasynda taratqan. Saýd Arabııasy patshalyǵynda ásker qatarynda ofıtserlik laýazymda bolyp, sondaı̆-aq «Imam» Islam ýnıversıtetinde ustazdyq qyzmetin atqarǵan.
Muhammed Sýrýr 1991 jyly Saýdııa memleketiniń elge Amerıka áskerlerin kirgizý sheshimine qarsy shyǵyp, sol kezdegi bılikke «tákfır» shyǵaryp, kúpirlikte aı̆yptaǵan. Osydan keı̆in arab elderinen qashyp, Ulybrıtanııadan pana tapqan bolatyn.
Sýrýrıler «madhalı» jamaǵatynyń ókilderin («Nazratýlla Abý Marıam», «Rınat Abý Mýhammad») «mýrjıtter» dep aı̆yptaı̆dy. Sýrýrılerdiń madhalılerden aı̆yrmashylyǵy – óz ıdeologtarynyń pátýalaryna ılanady jáne ıman is-áreketpen (amalmen) dáleldenýi tıis dep sanaı̆dy. Bul turǵydan kalımasyn keltirse de, namaz oqymaı̆tyndardy tolyq musylman retinde qabyldamaı̆dy, olardy dindes dep sanamaı̆dy. Mysaly, Saýdııalyq sýrýrıler bes ýaqyt namaz oqymaǵan musylmandy kúnahar emes, kápir dep esepteıdi. Sýrýrıler Ibn Táı̆mııa men onyń ıdeıalaryn saıasılandyryp jalǵastyrǵan Muhammed Abdýlýahhabtyń kózqarastaryn ustanady. Saýdııalyq sýrýrıler «Arab kókteminiń» bastalýyna ıdeologııalyq turǵydan daı̆yndyq júrgizgen belsendilerdiń qataryna jatady. Jalpy, sýrýrıler ıdeologııasynyń tuǵyrnamasy «Ihýanýl mýslımın» uı̆ymynyń kósemderi Saıd Qutyp pen Hasan Bánnanyń dinı-saıası kózqarastaryna negizdelgen. Madhalıler olardy osy úshin «qutypshy», «ıhýan», «harıjı» deýmen qatar, «tákfır» dep te ataı̆dy.
«Sharqýl-Aýsat» (Taıaý Shyǵys) atty halyqaralyq arab gazetinde (ortalyǵy Londonda ornalasqan) olardy Ibn Táı̆mııa (XVI ǵ.) men Saıd Qutyp (XX ǵ.) senim negizderiniń qosyndysy dep beı̆nelegen. Ibn Táı̆mııadan sáláfılik teris aqıdany alyp, saıası basqarý men kóterilis uı̆ymdastyrý isterinde Saıd Qutyptyń tásilderinen qoldanǵan. Degenmen, sýrýrılerdiń dinı kontseptsııasy ekeýinen de áldeqaı̆da ózgeshe ekeni baıqalady.
Dindi taratý formaty «Ihýan Mýslımın» saıası DEU uqsas. Osy rette, qoǵamdaǵy dinı máselelerdi saıasılandyrady jáne dinı radıkalızmge beı̆im bolady. Olardyń oıynsha musylman memleketi ózge musylman emes eldermen qarym-qatynas jasamaýy kerek, sondaı̆-aq dinniń memleket basshysynyń saıasatyna nemese el basqarý júı̆esine aralasýy mindet dep esepteı̆di.
Sarapshylardyń tujyrymy boı̆ynsha, sýrýrızm jaqtastary dinı radıkalızmge beı̆im bolady. Zaı̆yrly bılikke, osyndaı̆ memlekette turatyn basqa din ókilderine nemese dinsizderge qatysty shekten tys tózimsizdik tanytady, óz saıası maqsattaryna jetý úshin kez kelgen tásildi qoldanýǵa, sonyń ishinde qarýly qaqtyǵys jasaýǵa da barady.
Negizinde sýrýrıler jamaǵatynyń jaqtastary óz ıdelogııasyn taratý formasynda «Ihýanýl mýslımın» DEU «dinı Ekstırmızdik uıymdar» amal-tásilderine uqsas. Atap aı̆tqanda, dinı kózqarastaryn qoǵamda belsendi nasıhattaý arqyly jaqtastarynyń sanyn kóbeı̆tip, ýaqyty kelgende, jamaǵat sanynyń kúsheıýine qaraı̆ resmı bılikten ózderine tıimdi saıası reformalardy ashyq túrde talap etýge, nemese bılikti kúshpen alýǵa áreket etýge beı̆im.
Sýrýrıler musylmandyqtyń ólshemin amalmen baǵalaı̆dy. Iaǵnı, basqanyń musylman ekendigin baǵalaýdyń basty ólshemi – amal, mysaly namaz oqý. Osy turǵydan, jaqyn týysy bolsa da, namaz oqymaı̆tyn ata- anasyn, týǵan-týystaryn ımandarynda kúmán bar dep sanaı̆dy, olardyń dinin túzetý qajet dep, oǵan óz ıdelogııasyn engizýge tyrysady. Dinı dogmattyq negizde, ıaǵnı, aqıda turǵysynan bir eldiń dindar qaýymynyń yntymaǵyn buzady. Mysaly, QMDB ustanatyn «matýrıdı» aqıda mektebin sekta dep nasıhattap, meshit jamaǵatyn resmı Mýftııatqa qarsy qoı̆yp, meshitke kelýshi qazaqstandyq musylmandardyń azamattyq birligi men yntymaǵyn buzady. Resmı bıliktiń ishki saıasatyna, el basqarý júı̆esine aralasýǵa beı̆im. Musylman emes memlekettermen qarym- qatynas jasaýǵa qarsy.
Sýrýrılerdiń álemge tanymal negizgi ıdeologtary retinde saýdııalyq Salman Aýda, Nasyr Ýmar, Aıd Qarnı, Mýhammad Arıfı jáne mysyrlyq Mýhammad Hassan, Mýhammad Hýseı̆n Iaqýb, Mustafa Adáýı sekildi ýaǵyzshylardy atap ótýge bolady.
Qazaqstanda dinı radıkalızmge beı̆im jáne saıasılanǵan sýrýrılerdiń orys tildes aýdıtorııasy osy kezeńde You Tube beı̆ne hostınginde jáne áleýmettik jelilerde aqparattyq belsendilik kórsetip júrgen RF Daǵystan Respýblıkasynan shyqqan avarlyq Abý Ýmar Sasıtlınskıı̆ jáne dargındik Abdýllah Kostekskıı̆ degen ýaǵyzshylardy tyńdaı̆dy. Sýrýrılik aǵymynyń qazaq tildi kósemderi de jasyryn túrde musylman jamaǵaty arasyna iritki salyp, beıbit kúnniń shyrqyn buzýdan qalys qalyp jatqan joq.
Sýrýrıler jamaǵaty ózderin «sýrýrı» dep atamaı̆dy. Bir birin taný úshin «áhlı súnnet» degen termındi qoldanady. Ózderin jáne din taratý ádisin «taza ıslamı dinı joldaǵylar», ıaǵnı sáláfý solıhınderdiń izbasarlary retinde kórsetip, «sáláfı» degen ataqty taǵyp alǵan.
YouTube beı̆ne hostıngindegi arnaı̆y arnalar arqyly ıdeologtarynyń beı̆ne jáne aýdıo ýaǵyzdaryn, sondaı̆-aq basqa da formatta dinı materıaldaryn taratyp, dindar qaýymǵa teris ıdeologııamen yqpal etedi.
Olar kóbinese «Kıtab-ýt Taýhıd», «Trı Osnovy»/«Úsh Negiz», sondaı-aq «Ahlıý as-Sýnna va-l-Djamaa» (Ahlus Sunnah Wal Jamaa), «Al-igtisam» YouTube beı̆ne hostıngindegi arnalardy paıdalanady. «Al-igtisam» arnasynda qazaqstandyq dindar aýdıtorııaǵa baǵyttalǵan jáne musylmandardyń sanasynda zaı̆yrly memlekettik qurylym men úkimetke qarsy ustanymdy qalyptastyratyn radıkaldy dinı-saıası mátindegi ýaǵyzdary jarııalanǵan: «Prıtesnenıe mýsýlman v Kazahstane» (18.03.2021 j.), «O sıtýatsıı v Kazahstane» (9.01.2022 j.).
QMDB Dinı ońaltý bólimi
