SÝ – TAŃǴAJAIYP ÁRI BAǴA JETPES TIRShILIK KÓZI
Álemderdiń Rabbysy Alla Taǵalanyń bergen sansyz nyǵmetiniń biri. Sý bar jerde bereke bar. Ǵylymı málimetterge súıensek, adam tamaqtaný protsesinde jylyna orta eseppen 60 tonna sý ishedi eken. Buǵan onyń ózge de ómirlik kúndelikti qajetine ketetin 300 tonna sýdy qosyńyz. Sonda bir adamǵa jylyna orta eseppen 360 tonna sý kerek eken. Al biz bolsaq sýdy ońdy-soldy aǵyzyp, shelektep tógip, sýdy ysyrap etip jatyrmyz.
Álemdegi lastyq ataýlyǵa sýdyń tapshylyǵy sebep bolady eken. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDSU) taza ári jetkilikti sýdy tutyný múmkindigin adamnyń tabıǵı quqyqtary qataryna jatqyzǵan: «Barlyq adamdar áleýmettik, Ekonomıkalyq nemese hal-ahýalyna qaramastan negizgi muqtajdyǵyn óteıtin taza jáne jetkilikti mólsherde aýyzsý ıemdený (paıdalaný) quqyǵyna ıe». Al Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) osydan 1400 jyl buryn: «Jeti amaldyń saýaby kisi ólgen soń da úzilmeıdi, onyń amal dápteri jabylmaıdy, saýaby baryp turady. Olar – ilim úırený, sý júretin aryqtar qazý, qudyq qazdyrý, kópshiliktiń ıgiligine kitap jazyp qaldyrý, ólgen soń artynan duǵa qaıyratyn jaqsy urpaq tárbıeleý», – degen. Alla elshisi osy hadısinde halyqty taza sýmen qamtamasyz etý eki dúnıege de paıdaly is ekenin meńzegen bolatyn. Sondyqtan musylmandar múmkindigi jetkenshe óńirlerdi sýlandyrý keshenin
jasaǵan. Mysal retinde, Islam tarıhyndaǵy ataqty sáýletshi Mımar Sınan jasaǵan egistikterdi sýǵarý júıesi men sý qubyrlaryn keltirýge bolady.
Quran Kárimde Allanyń adam men ózge jandylardy sýdan jaratqany, tazalanýmen qosa kóptegen hıkmetterge baılanysty aspannan taza sý jaýdyrǵany baıandalyp, jer betindegi tirshilik ataýlynyń ómiri turǵysynan sýdyń mańyzdylyǵyna jáne onyń tazalyqtyń negizgi quraly ekenine ısharat jasalady.
Alla Taǵala Quranda: «Aspannan tap-taza jańbyr jaýdyrdyq», – deıdi («Fýrqan» súresi, 48-aıat). Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısterinde sýmen tazalanýdyń mańyzdylyǵyna toqtalyp, aǵynsyz jáne aǵyndy ózen sýlarynyń, jańbyr, teńiz ne kól sýlarynyń tazalyq úshin paıdalanýyna qatysty birneshe anyqtama bergen. Sonyń ishinde aǵynsyz ne aǵyndy ózen sýlaryn tazalaý, olardy sol qalpy saqtaý jaıynda kóptegen mańyzdy málimet berilgen.
Bizdiń qazaq «Sýdyń da suraýy bar» deıdi. Osy súbeli sózdiń maǵynasyna boılap júrmiz be? Jaratqannyń adamzatqa bergen syıynyń baǵasyn bilemiz be? Shyny kerek, kópshiligimiz úıimizdegi krandar men qubyrlardan sýdyń shamadan tys aǵyp jatqanyna mán bermeımiz. Sonyń saldarynan kún saıyn kóp mólsherde sý ysyrap bolatynyn esepteı berińiz.
«Jer – qazyna, sý – altyn» degen babalarymyz sý qadirin jaqsy bilgen. Sebebi sýsyz ómirdi elestetý múmkin emes. Sýdy «ómir» dep te ataýǵa bolady. Óıtkeni jer betiniń 71 paıyzy derlik – sý. Jer betindegi sýdyń kóp bóligin teńizder men muhıttar alyp jatyr. Ǵalymdar jerdi «kógildir planeta» dep ataıdy. Olaı ataıtyn sebebi: ǵalamdaǵy sýy mol jalǵyz planeta – bizdiń Jer.
Jer betindegi tirshilik sýsyz bir kún de ómir súre almaıdy. Tirshilik etý úshin adamdar ǵana emes, barlyq janýarlar men ósimdikter de sýǵa muqtaj. Jerde sý bolǵandyqtan, tirshilik bar. Alaıda búginde álemde taza aýyzsýdyń tapshylyǵyna tap bolǵan elder kóp. Álemde taza aýyzsýǵa qol jetkize almaı otyrǵan 2,5 mıllıard adam bar. Sý osy ýaqytqa deıin álemniń kóptegen elderinde barynsha mol zat retinde tegin paıdalanylyp keldi. Sol sebepti bizdiń qazaq bir nárseni óte arzan baǵaǵa alǵanda «sý tegin» aldyq deıtin. Endi osy jaǵdaı kelmeske ketip barady. Jer betinde sýdyń úlesi kóp bolǵanymen, adamzat kádesine jaraıtyn taza aýyzsýdyń mólsheri óte az. Aýyz sýdy utymdy paıdalanýdyń bir ǵana joly bar, ol – únemdeý. Sondyqtan bárimizge sýdy únemdeý qajet.
Sýdy únemdeý ómirdi saqtaıdy. Bolashaǵymyz úshin sýdy únemdeýimiz qajet. Turǵyndar sýdy beı-bereket shashpaı, ornymen qoldansa, sýdy 40 paıyzǵa deıin únemdeı alady. Dál qazir Jer sharyna qoıylyp otyrǵan talap osy. Jer betinde tushy sýdyń mólsheri óte az. Arktıka muzdyqtarynyń tushy ekeni belgili, biraq ǵalamdyq jylyný bul qordy jyldan jylǵa kemitip keledi. Sondyqtan adamzattyń keleshegi úshin árbir tamshy sý mańyzdy.
Elimizde, halyq arasynda aýyzsý paıdalanýdyń mádenıeti qalyptaspaǵany kóńilge qaıaý túsiredi. Máselen, eldimekenderge sý tartylyp, eski káriz qubyrlary jańartylǵanda sol jerdegi úı sany, adam sany men basqa da qajettilikter esepke alynady. Al jaz mezgilinde sýdy tutyný 5-6 esege kóbeıedi. Alaıda eshbir baǵdarlamada jazdy kúni jurtshylyqtyń baý-baqshany taza aýyzsýmen sýaratyny eskerilmeıdi. Munyń zardaptary qandaı? Birinshiden, jaz aılarynda sýdy tutyný eselenedi. Sáıkesinshe, sý qubyry men stansanyń, qoımanyń shamasy oǵan kelmeıdi. Sóıtip aýyldyń bir jaǵyna sý jetse, ekinshi jaǵyna jetpeıdi. Bul – jazda aýlaǵa sý shashý, baý-baqshany sýarýdan týyndaıtyn másele. Mundaı mysaldar óte kóp. Sondyqtan sýdy tutyný mádenıetin meńgerip, ysyrapqa boı aldyrmaı, «Sýdyń da suraýy bar» ekenin eskergen jón.
Sapasyz sý adamnyń densaýlyǵyna zııan. Sýdyń quramynda mıkroElementter men mıneraldar joq bolsa, tiri aǵzanyń qalypty jumys isteý teńgerimi buzylady. BUU málimetterine súıensek, jer betindegi aýrýdyń 80 paıyzy sapasyz sýdan bolady. «Óli sýdy» turaqty túrde tutynýshylar birshama ýaqyttan keıin baýyr, búırek jáne taǵy da basqa aýrýlarǵa shaldyǵady.
Mıkrobıologııalyq jáne hımııalyq kórsetkishterge saı kelmeıtin aýyzsýdy tutyný oba, tyrysqaq, gepatıt jáne gastroEnterıt sekildi jaman aýrýlarǵa shaldyqtyrady. DDSU málimeti boıynsha, adamdardyń densaýlyǵy negizinen sapasyz sýdyń saldarynan nasharlaıdy.
Aýyzsýdyń tapshylyǵy – ómirdiń naǵyz syny. Qalamyzda sýqubyrlarynyń jóndelýine baılanysty saǵattar boıy sý berilmeı qalǵan kezder boldy. Sondaı sátterde turǵyndardyń keıbiri «sýdyń qadirin bilý kerek» dese, endi biri «sý nege joq» degen ý-shýǵa boı berdi. Al Allanyń nyǵmetine shúkirlik etip, sýdyń qadirin bilgender, sol sátten bastap sýdy únemdeýge kóshti. Iá, adamdar sýdyń mańyzyn túsinip, onyń ysyrap bolmaýyn únemi qadaǵalaý kerek. Sebebi, sý – yrystyń kózi, al eńbek – kiristiń kózi. Sý bergenniń saýaby bar, al sý tókkeniń jaýaby bar. Endeshe, «sýdy saqtasaq, ómirdi saqtaımyz» degen sózdi jadymyzda saqtap, sýdy ysyrap etpeýge tyrysýymyz kerek.
Bizdi qorshaǵan ortadaǵy adamnyń ómiri úshin óte mańyzdy nárselerdiń biri – sý. Óli topyraqtyń jandanyp, jap-jasyl bolýy, jan-janýar men adamnyń sýǵa degen suranysyn qanaǵattandyrý úshin, kókten tap-taza jańbyr jaýdyrýshy – Uly Rabbymyz Alla Taǵala (Fýrqan, 25/48-49; Haj, 22/63.). Alla búkil jandyny sýdan jaratqan (Nur, 24/45.), sonyń ishinde adamǵa da sýǵa táýeldi etip tirshilik bergen. Allanyń elshisi (s.ǵ.s.) jaýyp turǵan jańbyrdy kórgeninde «(Bul sý) Rabbymyz tarapynan biraz ýaqyt buryn ǵana jaratyldy» – dep, adamdarǵa sýdyń qadirin eskertti. Ardaqty paıǵambar (s.ǵ.s.) sýdyń Alladan kelgen bereket ekendigin tilge tıek etip, astan soń bata bergende «Bizdi sýǵa qandyrǵan Allaǵa maqtaýlar bolsyn» – dep shúkirlik duǵasyn qyldy. Dáret pen ǵusyl sekildi ǵıbadattarda qoldanylǵan sý – paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) duǵalarynda bylaısha oryn alǵan edi: «Ýa, Alla Taǵalam! Aq kıim kirden tazarǵany sekildi, meni de kúnálardan tazarta gór! Ýa, Alla Taǵalam! Meniń kúnálarymdy sý, qar jáne burshaq sýy arqyly tazala!». Tabıǵattyń ajyramas negizderinen bolyp tabylatyn sýǵa qatysty adamnyń óte kóp jaýapkershilikteri bar. Óıtkeni, sý – ómir! Qalaı bolsa solaı qoldanýǵa bolatyn nárse emes. Bir kúni, Saǵd ıbn Ýáqqas dáret alyp jatqanda meıirim paıǵambary (s.ǵ.s.) janynan ótip bara jatyp «Bul ne degen ysyrap?!» – deıdi. Saǵd, «Dáret alýda da ysyrap bola ma?» dep suraǵanynda, Alla elshisi (s.ǵ.s.) «Iá, tipti, aǵyp jatqan ózenniń jaǵasynda bolsań da (dáret alýda ysyrap bar)», – dep jaýap qaıtardy. Demek, paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) eń qasıetti maqsattar úshin bolsa da sýdy óreskel qoldanýǵa ruqsat etpegen jáne Ózi de (s.ǵ.s.) buǵan asa qatty mán bergen. Ardaqty paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) sý kózderin qorǵaýda erekshe tabandylyq kórsetken. «Laǵynetke ushyraýǵa sebep bolatyn úsh nárseni isteýden – sý kózderine, joldyń ortasyna, kóleńkeli oryndarǵa dáret syndyrýdan saqtanyńdar» – degen.
Ásirese, toqtaý sýlardy dáret syndyrý arqyly lastaýǵa hadısterde erekshe tyıym salynǵan. Al, teńiz sýynyń taza ekendiginine qatysty Alla elshisi bylaı degen: «Onyń (teńizdiń) sýy – taza-tazalaýshy, ólisi – adal.» Ysyrapshylyqtyń kesirinen sý qaınarlarynyń taýsylýy qorshaǵan ortanyń tepe-teńdigin buzyp, búkil jandy ataýly munyń zııanyn tartýda. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) óz zamanyndaǵy tabıǵı sý kózderiniń qorǵalýyna qatysty eskertýlerine zer salsaq, qazirgi ýaqytta kanalızatsııa sýlarynyń, medıtsınalyq, hımııalyq jáne ónerkásiptik qaldyqtardyń ózen-kólderge, teńizderge tastalmaýy kerek ekeni belgili bolady. Mundaıda atam qazaq
«Sýdyń da suraýy bar» degen.
Elimizdegi sý tapshylyǵy – óte kúrdeli másele. Muzdyqtar qorynyń azaıyp, ózen-kólderdiń sýala bastaýy aýyl sharýashylyǵyna úlken kesirin tıgizip jatqany anyq. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bul máselege basa mán berip jańadan «Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligin» qurdy.
