«SÓZ QADIRIN – ÓZ QADIRIM» DEP BILGEN JÓN

Alla Taǵalanyń adam balasyna bergen nyǵmetteri óte kóp. Munsha nyǵmetterdi oıǵa alyp sanaı bastasaq, oǵan sanymyz da, oı-sanamyz da jetip bolmas. Sondaı uly nyǵmettiń biri – til. Adamdarmen til arqyly sóılesip, pkirimizdi aıtyp tabysamyz, tipti ony qaǵaz betine túsirip, jazyp jetkize alatyn múmkinshilikti adam balasyna ǵana násip etti, ıaǵnı oı-pikirimizdi, bilim-parasatymyzdy, tanym-kókjıegimizdi, tipti mádenıetimizdi syrtqa sóıleý nemese qalamnan týǵan jazý arqyly baıqatamyz. Bolmasa kórgensizdik, tárbıeden alys turǵandyq, mádenıetten jurdaılyq ta osy sóıleý nemese jazý barysynda aıqyn bilinip turady eken. «Til – júrektiń tilmashy» dep osydan aıtsa kerek. Oıshyl, ǵalym Júsip Balasaǵun babamyz: «Aqyl-oıdyń kórki – til, tildiń kórki – sóz» dep qalaı taýyp aıtqan. «Kisi óler, sóz qalar» degen de osy Balasaǵun. Jaqsy sózderińdi keıin el aıtyp júredi nemese elge jasaǵan jaqsy isterińdi keıingiler sóz etip qaldyrady. Aǵartýshy, aqyn Abaı atamyz:

 – Kóp adam dúnıege boı aldyrǵan,

Boı aldyryp aıaǵyn kóp shaldyrǵan.

Óldi deýge sııa ma oılańdarshy,

Ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan, – dep jyrlaǵan. Qý dúnıeni qýalap, nápsiniń qur áýeıiligimen júrgen adamnyń shalys qadamy kóp bolady, ózi ótkennen keıin isi de óshedi. «Ólmeıtuǵyn sóz» ǵana pendeni óldi deýge jetkizbeıdi. Ólmeıtuǵyn sózdiń tórkini ımandylyqqa, adamgershilikke, izigilikke baryp, nár alyp turady. Ońdy sózdiń saýaby eshqashan óshpeıdi de kemimeıdi.

Júrek taza bolsa, jaqsy sóz sodan týady

Paıǵambar (s.ǵ.s.) mektebinen tálim alyp, kúlli ımanı qundylyqtarmen kemeldengen ertedegi izgiler bir-birimen alǵash kezdeskende birazǵa deıin ózara únsiz otyrysatyn kórinedi. Sodan keıin ǵana «áýeli siz sóıleńiz, kim ekenińizdi tanıyq» dep aıtady eken, ıaǵnı, sózine qarap, adamgershiligine, rýhanı kemeldigine baǵa beriletin bolǵan. Muny Shákárim babamyz bylaı deıdi: – Haq musylman kim bolar – Aıtsa sózi shyn bolar. Rahym, uıat, ar, ynsap – Tórteýi bolsa, din bolar. Aqyn óleńine zer salsaq, shynaıy musylmannyń birinshi kezektegi beınesi – sóılegen sóziniń durystyǵynda, aıtqan áńgimesiniń estiliginde eken. Abaı aqyn: «Estilerdiń aıtqan sózderin eskerip júrgen kisi ózi de esti bolady» deıdi. Estilik degenimiz – kórgeni kóp, sanaǵa túıgeni mol, jaqsylyqty jaqtap, jamandyqqa jany qas jan. «Eger júrek taza bolsa, tilden ádemi sóz shyǵady» degen eken bilimniń qaqpasy atanǵan Hazreti Álı (r.ǵ.) babamyz. Naǵyz adamǵa kerek jaqsy qasıet rahym, ar, uıat, ynsap eken. Osy tórteýi jıylyp adam boıynda túgel tursa, ımandy jan ekenin osydan biledi ekenbiz. Bul tórteýimen haq dinniń tazalyǵyn, musylmanshylyqtyń tutqasyn ustaı alamyz. Shákárim babamyz ári qaraı jalǵap:

– Tórteýiniń biri joq,

Boıynda ıman nury joq.

 Qury aıtqanmen bola ma,

Musylmandyq túri joq, – dep sózin osylaı túıindeıdi. Adamda rahym, uıat, ynsap, ar degenniń biri bolmasa, ımannyń nury qaıdan tógilsin?! Bularsyz aıtylǵan sózdiń sóli bolmaıdy. Qur aıtylǵan bos sózden musylmandyqtyń túrin de, sıpatyn da kórý áste múmkin de emes. Hadıste: «Kóńil buzyq bolsa, deneniń isteri de únemi buzyq bolady» delingen. Kóńili tazanyń sózi de jaqsy isti týǵyzaryn bilgen jón.

Sózińdi jeti ólshep, bir jaz

Adam qoǵamnyń ókili ári sanaly tulǵa ıesi bolǵandyqtan sózinde sypaıylyq, ádeptilik, jetkizer oıynyń salmaǵy baıqalyp turý kerek. Oıdyń tili – sóz bolyp sanalady. Adam oıyndaǵysy men boıyndaǵysyn sol sózimen bildiredi. «Júzden bireý sheshen, myńnan bireý kósem» dep beker aıtylmaǵan. Qazaq halqy qaı zamannan sheshendik ónerdi erekshe qurmettep, ataly sózge toqtaǵan. Sondyqtan bolar, keshegi babalarymyz «jaqsy baıqap sóıleıdi, jaman shaıqap sóıleıdi», «jaqsy sóılese aýzynan nur tógiledi, jaman sóılese aýzynan jyn tógiledi» dep ketken. «Sóz qadirin – óz qadirim» dep túsingen tekti halyqtyń urpaǵymyz. «Sóılesem, sózim – ózime tóre, úndemesem ózim – ózime tóre» degen eken Shyǵystyń klassıgi, aqyn Saǵdı. Kóńilge qarap sóıleý, oılanyp sóıleý degen bolady. «Qulaqtan kirgen sýyq sóz, kóńilge baryp muz bolar» degen de naqyl bar. Kóńildi jylatatyn da, jubatatyn da bir aýyz sóz eken. «Synaǵysy keletin kisige min kóp, ókpelegisi kelgen kisige sebep kóp» degen eken qoǵam qaıratkeri, daryndy jazýshy Ábish Kekilbaıuly. Alashtyń arysy, ulttyń ustazy Ahmet Baıtursynuly: «Jurt keregin biletinder kóp, isteıtinder az» dep aıtqan. Qazir bósip turyp aqyl aıtatyn da, qonjıǵan jerinde synap-minep te otyratyndar kóp. Sondyqtan sózdiń suraýy bar ekenin esten shyǵarmaı, jeti ólshep, bir jazatyn ýaqyttyń ishindemiz. Aıtylǵan sóz – atylǵan oqpen teń. Jeti ólshengen sózden ókinish bolmaıdy. Mynadaı hadıs bar: «Múmin aldymen oılanady, keıin sóıleıdi, al munafyq (ekijúzdi) oılanbastan sóıleıdi». Sańlaq sahabalar únemi jaqsy sóz sóıleıtin, saz sóıleıtin. Kóbine bos sóz aıtyp qoımaıyn dep úndemeı júretin. Sondaı uly sahabanyń biri hazreti Ábý Bákir (r.ǵ.) aýzyna tas salyp júretin-di. Sebebin suraǵandarǵa: «Basqa búkil páleket osy tilden keledi» dep aıtatyn edi.

Jeli jaýapkershiligin sezingen jón

Qazir aqparattyq tehnologııalar men aqparattyq resýrstardyń  zamanynda ǵumyr keshýdemiz. Qolynda smartfony joq adam tappaısyz. Kún saıyn qalta telefonǵa tyńq etip kelgen aqparattyń aq-qarasyn aıyra almaı, barlyǵyn ras dep qabyldaı salatyn keıip keshýdemiz. «Aqparat kimniń qolynda bolsa, álem sonyń ıeliginde» degen sóz bar. Qazir qolymyzdaǵy uıaly telefon kúlli aqparattyń otanyna aınaldy. Eńbektegen baladan bastap, eńkeıgen qarııaǵa deıin aqparatty osy álemjeliden alyp jatyr. Jaqsysynan góri jamanshylyǵy basym aqparattardyń sanaǵa sińgeni sondaı, jaqsylyqqa janasyp, jetistikke qýana bilmeıtin deńgeı qalyptasty. Qazir kúlli aqparattyń aǵynyn áleýmettik jeliden tabasyz. Áleýmettik jeliniń san qyrly paıdasy, onyń sheksiz zııany da bar. Qoldaǵy aqparattyń jaqsysyn, qajettisin, paıdalysyn alyp, kúlli zııandysyn qoqysqa tastaı alatyn ishki ımanı súzgimiz jumys jasaý kerek. Ol bolmasa sóz ben istiń máni qashady. Altyndaı ýaqyttan qaǵylyp, zııan shegýshiniń ózi bolamyz. Jeli arqyly bireýler bilim alyp, kásibin júrgizip, paıda kórýde. Biri qaıyrymdylyq sharalar jasap, elge ıgi isimen úlgi kórsetýde. Endi bireýler óziniń bilimin bólisip, jaqsy áńgimelerin, ǵıbratty sózderin salyp, ózgeniń oı-tanymyn keńeıtýge úlesin qosýda. «Kıimi las bolǵannan emes, oıy las bolǵannan saqtan» degen eken baıyrǵy danyshpandar. Jeli ózimdiki, aýyz meniki degennen týǵan Egoızm taıaz oıdan asyrmaı, keı jandardyń qylyǵyn azǵyndyqqa, jamanshylyqqa matap tur. Erteńgi kúni úlken ókinish ákeletin mundaı azǵyn dúnıelerden qorqar emes. Jalańashtaný da, balaǵat sóz aıtý da, neshe túrli negatıv sózder jazyp, ózgeniń ar-namysyna tııý de qazir jeliniń qalypty kórinisi bolyp qaldy. «Qudaıdan qoryqpaǵannan qoryq» deýshi edi baıaǵy úlkenderimiz. Qudaıdan bezgennen ár bále bola beredi eken. Bul sózge buryn oıymyz jetpese, qazir kózimiz anyq jetkendeı. Jeliniń jaýapkershiligin búgin sezinbeseń, erteń-aq shaıtannyń jeteginde keteriń sózsiz aqıqat.

Muny bilgen abzal

 Burynǵy paıǵambarlardan jalǵasyp búginge jetken mynadaı támsil bar: «Uıalmasań, bilgenińdi iste!». Muny jaqsy túsingen dana halqymyz urpaǵyn «uıat bolady, jaman bolady, obal bolady» degen úsh aýyz sózimen arsyzdyq isterden tyıyp, ımanı tárbıemen ósirgen. Búgingi ómir tirshiligimiz áleýmettik jelimen tyǵyz baılanysty bolǵandyqtan, jaqsy-jamandy sol jeliden jolyqtyramyz. Alaıda sol jelini durys qoldanýdyń, paıdalysyn alyp, qaýiptisinen saqtanýdyń ózindik kilti bar. Ol – júrektegi ımanymyz, boıymyzdaǵy ar-uıatymyz. Ár nárseniń óz ádebi bolady. «Adam ádebimen kórikti», – deıdi qazaq halqy. Tamaq ishý, kıim kııý, júris-turystyń ádebi sekildi sóz aıtýdyń da, oı-pikirdi durys jazyp jetkizýdiń de mynadaı ádep-normalary bar ekenin bilgenimiz abzal. Nıetti durystaý. Jelige jazatyn sózimiz, ózgelermen bólisetin foto-vıdeolarymyzdyń maqsatyn aıqyndaý. Eger elge paıda beretindeı maqsatymyz bolsa, jaqsy jazbamyz da, ádepke negizdelgen beınekórinisterimiz de saýapty iske aınalady. Sondyqtan nıetimiz durys, jaqsy oıda júrýimiz kerek. Sheginen shyqpaý. Kez kelgen dúnıeniń óz sheńberi bolady. Sóıleýdiń shegi bolǵany sekildi, oı-pikirdi jazý úshin de óz sheńberi bar. Qolymda pernetaqta tur eken dep, boqtyq-bylapyt, ósek-ǵaıbat, anaıy sózderge jol bermeı, jazýda saqtyq jolyn ustanýymyz kerek. Sóz bostandyǵy, oı erkindigi osy eken dep jeli jazbalarynda balaǵat, beıádep sózderdi qoldanýdan asa saqtaný qajet. Sizdiń sózińiz kim ekenińizdi kórsetip turady. Saýaby men obalyn oılaý. Jazar sózimiz jeti ólshenip, ıman tarazysynan, aqyl súzgisinen ótýi kerek. Sonda ǵana saýapqa sebep bolasyz. Al kúnáli posttyń, jelidegi jazylǵan sóz ben pikirdiń obaly bar ekenin eskerý qajet. Mynany umytpańyz! Jelidegi ár jazbańyz, aıtylǵan sózińiz sekildi amal dápterińizge túsip turady. Olaı bolsa, jazar oıyńyzǵa tereń mán berip, paıdaly sóz jazýǵa ádet etińiz. Ardaqty Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Adamdardyń jaqsysy – ózgelerge paıdaly bolǵany» dep aıtqan. Demek, ózgelerge sózimizben, isimizben paıda tıgizý – bul ımandylyq, adamgershilik. Abaı atamyz: «Óziń úshin eńbek qylsań, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń, adamshylyqtyń qaryzy úshin eńbek qylsań, Allanyń súıgen qulynyń biri bolasyń» dep bizdiń maqsatymyzdy aıqyndap ketkendeı.

Sózdiń suraýy bar

 Adam qııamet kúni istegen isine ǵana emes, aıtqan sózine de jaýap beretinin bilse, az sóılegeni sondaı, ózine qatysty nárselerdi aıtar edi degen eken burynǵy jaqsylar. Alla Taǵala bylaı buıyrady: «Áı, ıman keltirgender! Alladan qorqyńdar da, árdaıym durys sóz sóıleńder». («Ahzab» súresi, 70-aıat) Allanyń Elshisi (s.ǵ.s.) bylaı deıdi: «Ár kúni tańerteń músheler tilge mynadaı dep jalbarynady: «Bizdiń atymyzdan sóılegende Alladan qoryq, jaman sóz aıtpa, bizdi otqa tastama! Bizdiń dinge moıynsunyp nemese moıynsunbaýymyz saǵan baılanysty. Sen durys bolsań, biz de durys bolamyz. Sen burys bolsań, biz de burys bolamyz». Bir hadıste: «Adam mańyzy joq dep oılaǵan bir sóz aıtady. Bul sóz Alla Taǵalanyń razylyǵyna saı bolǵany úshin qııametke deıin odan razy bolady. Taǵy bir adam mán bermegen bir sóziniń kesirinen qııametke deıin Alla Taǵalanyń ashýyna ushyraıdy» delingen. Bir kúni Muǵaz ıbn Jábál (r.ǵ.) degen sahaba Paıǵambarymyzdan (s.ǵ.s.): «Iá, Allanyń Elshisi! Meni jánnatqa kirgizetin, tozaq otynan saqtap qorǵaıtyn bir amal jaıly habar berseńiz» dep surady. Sonda Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) tilin nusqap: «Eı, Muǵaz! Myna tilińdi jaman sóz aıtýdan saqta!» dedi. Sonda Muǵaz ıbn Jábál (r.ǵ.): «Iá, Paıǵambarym! Sonda biz tilimizben sóılegen sózimizge kúnáhar bolyp, jáhannamǵa kirýge kiriptar bolamyz ba?» dep surady. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Adam balasyn tozaq otyna túsiretin nárse – kúnáhar sózderdi sóıleýshi tili» dep jaýap bergen eken. Túıin. Ómirde sózden súrinip, opyq jep, ókinbeý úshin eń aldymen tilge abaı bolyńyz, jazar oıyńa bekem tanyt. Abaısha aıtsam, «Sózine qaraı kisi al, kisige qarap sóz alma!»

Bolatbek ÁBÝOV