Shyn uıat pen ótirik uıat

Musa (ǵ.s.) úmbeti qataldyq minezimen, Isa (ǵ.s.) úmbeti keshirimshildik sıpatymen, al Muhammed (s.ǵ.s.) úmbeti uıat minez-qulqymen erekshelenedi. Qadirli paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) musylmandy jaqsylyqqa jeteleıtin jáne jamandyqtan jırendiretin bir negizdiń bolýyn murat etti. Uıat – jaqsylyqtyń uryǵy. Jamandyqtyń tamyryn túbegeıli joıatyn da osy qasıet.

Ánas (r.a.) rıýaıat etken hadıste: «Rasynda, árbir dinniń ózine tán minezi bar. Islamnyń minezi uıańdyq (uıat)[1]», – dep aıtylǵan. Uıattyń bolýy ıakı bolmaýy – adamnyń shynaıy tabıǵatyn kórsetetin belgi. Uıat – adamnyń ımanyn qundy etip, júris-turysyna óń beretin qasıet. Adam bir is-áreketten tula boıy qysylyp, orynsyz isten júzi qyzǵylt túske boıalyp jatsa, demek tegi taza hám bolmysy pák.

Al, sózi men is áreketine mán bermeıtin arsyz bireýde jaqsylyqtyń jurnaǵy da bolmas. Ondaı adamnan izgilik kútýdiń úmiti az. Óıtkeni ony kúná jasaýdan jáne arsyz is-áreketten qorǵap qalatyn minez-qulyq joqtyń qasy.

Iman – pende men Jaratýshynyń arasyndaǵy uly baılanys. Iman arqyly pendeniń jan dúnıesi tazaryp, minez-qulqy túzelip ári is-qımyly durystalady. Alaıda, munyń barlyǵy adam ózeginde uıaty bolsa ǵana júzege asady. Demek, ımandy adam uıatyn kóziniń qarashyǵyndaı qorǵashtaýy qajet.

IMAN MEN UIaT – EGIZ

Únemi eshbir qysylyp-qymtyrylmaı arsyz amaldardy isteý, jaıbaraqat kúnáni jasaı berý uıaty joǵalǵan adamǵa tán tirlik. Uıat turmaǵan jerde ıman da turlaýsyz. Abdýlla bın Omar (r.a.): «Uıat pen ıman ekeýi (ajyramas) egiz. Eger bireýi (kisi boıynan) ketse, ekinshisi de ketedi[2]», – degen hadıs jetkizgen.

Munyń sebebi, uıat ketken ýaqyttan bastap adam jaman isin jamandyqpen jamap, arsyzdyǵyn odan da soraqy áreketpen órbitip tómenge qaraı quldyraıdy. Uıat – júrektegi kirshiksiz senimniń kórinisi. Adam balasyn abyroıly etetin asyl qasıet te osy minez.

UIaT – IMANNYŃ BIR TARMAǴY

Uıat – musylmannyń barlyq isi men sóziniń baqylaýshy. Onyń tili arsyz da mánsiz sózderden taza bolǵany jón. Ne aıtyp, ne qoıyp jatqanyna mán bermeý musylmanǵa jaraspaıdy. Ábý Hýraıra (r.a.) myna bir hadıste: «Iman jetpisten astam tarmaqtan turady. Eń abzaly «lá ıláhá ıllá Alla» (Alladan basqa qudaı joq). Eń tómeni jolda jatqan kedergini alyp tastaý. Uıat – ımannyń bir tarmaǵy[3]»,-degen eken.

Uıat jetimsiregen qoǵamnyń qarty qadirsiz, jastary ádepten úmitsiz. Erkegi buǵaýsyz, áıeli turlaýsyz keledi. Ibn Masýd (r.a.) rıýaıat etkendeı: «Adamdarǵa alǵashqy paıǵambarlyqtan jetken sózderdiń biri – «Uıatyń bolmasa, bilgenińdi iste[4]», – degen sózdiń keri bolyp keledi.

Búgingi kúnniń uıaty basqa. Er azamat baı bolmasa uıat. Áıel basyna aq oramalyn salyp, etek-jeńi uzyn kóılek kıse uıat. Kedeı-kepshikpen dastarqan basynda birge otyrý abyroıǵa daq. Uıat túsinigi túp-tamyrymen aýysyp ketti. Toı-tomalaqta tost aıtyp «alyp qoımasań» masqara uıat. Árıne, kópke topyraq shashýǵa bolmaıdy.

Ibn Hajar ál-Asqalanıdiń eńbeginde: «Tórt nárse – jaqsy, alaıda odan jaqsy tórt nárse bar. Er kisiniń boıynda uıatynyń bolýy – jaqsy, al uıattyń áıelde bolýy – odan da jaqsy. Ár adamnyń ádil bolýy – jaqsy, al ádildiktiń basshylarda bolýy – odan da jaqsy. Qarttyń táýbe etkeni – jaqsy, al jastar táýbe etse, bul – odan da jaqsy, baılardyń jomart bolýy jaqsy, jomarttyqtyń kedeıdiń boıynan tabylýy – odan da jaqsy[5]», – degen eken.

ÓTIRIK UIaT

Bul qasıet jaıly Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Eı, Aısha! Eger uıat adam bolsa, álbette izgi adam bolar edi. Al, eger arsyzdyq adam beınesine ense, álbette jaman adam bolar edi[6]», – degen eken.

Keıde uıatty ynjyqtyq jáne ózine senimsizdik sekildi keri minezdermen shatastyryp jatamyz. Máselen, namazhan: «Bir kisiniń úıinde qonaq boldym. Tańerteń namaz oqyp, úı ıelerin mazalaýǵa uıaldym. Osyndaı jaǵdaıda tań namazyn qaza etip oqysam bola ma?», – deıdi. Bul – jónsiz uıalý. Taǵy bir baýyrymyz: «Jańadan úılengen edim. Erteńgisin ǵusyl quıynýǵa úıdegilerden uıalamyn. Ǵusylsyz namaz oqı salsam bola ma?» – deıdi. Nege biz qulshylyq jasaýǵa jáne taza júrýge uıalamyz. Nege bizdiń namaz oqyǵanymyzdy kórip, beınamazdar uıyqtap jata berýden uıalmaıdy?!

ShYN UIaT

Hákim Abaı: «Shyn uıat sondaı nárse – sharıǵatqa teris ıa aqylǵa teris, ıa abıurly boıǵa teris bir is sebepti bolady. Mundaı uıat eki túrli bolady. Bireýi – ondaı qylyq ózińnen shyqpaı-aq, bir bóten adamnan shyqqanyn kórgende, sen uıalyp ketesiń. Munyń sebebi, sol uıat isti qylǵan adamdy esirkegendikten bolady...[7]»,-deıdi.

Jáne de: «... Osy kúnde meniń kórgen kisilerim uıalmaq túgil, qyzarmaıdy da. «Ol isten men uıatty boldym dedim ǵoı, endi neń bar?» deıdi. Ia bolmasa «já, já, oǵan men-aq uıalatyn bolaıyn, sen óziń de súıtpep pe ediń?» deıdi. Nemese «pálenshe de, túgenshe de tiri júr ǵoı, pálen qylǵan, túgel qylǵan, meniki onyń qasynda nesi sóz, pálendeı, túgendeı mánisi bar emes pe edi?» – dep, uıaltamyn deseń, jap-jaı otyryp daýyn sabap otyrady. Osyny uıalǵan desek, hadıs anaý, jaqsylardan qalǵan sóz anaý. Osyndaı adamnyń ımany bar deımiz be, joq deımiz be?![8]», – degen.

DINIMIZDIŃ RÁMIZI

Imanymyzdyń nyshany, musylmandyǵymyzdyń belgisi – osy minez. Kóne kóz ǵulamalar: «Imannyń tórt rámizi bar, olar: taqýalyq, uıat, shúkirshilik jáne sabyr», degen. Sańlaq sahaba Osman (r.a.) osy minezben erekshelengen tulǵa boldy. Haziret Osmannan (r.a.) tipti perishtelerdiń uıalatyndyǵy jaıly paıǵambarymyz aıtqan-dy.

Aısha (r.a.) anamyz rıýaıat etedi: Alla elshisi (s.ǵ.s.) meniń úıimde eki baltyry ashyq kúıde jastanyp jatqan edi. Ábý Bákir kelip, kirýge ruqsat surady. Paıǵambar ruqsat berdi. Ózi sol kúıinshe áńgimesin jalǵastyra berdi. Bir ýaqytta Omar kirýge ruqsat surady. Paıǵambar ruqsat berdi de, sol kúıde áńgimesin aıtyp otyra berdi. Sosyn Osman kirdi. Paıǵambar kıimin túzetip, (jastanyp otyrǵan jerinen turyp) kıimin qymtap otyrdy. Ol shyǵyp ketken soń paıǵambardan: «Ýa, Alla elshisi! Ábý Bákir kirgende túregep otyrmadyńyz, sosyn Omar kirdi. Siz oǵan da túregep otyrmadyńyz. Keıin Osman kelgende nege túregep, kıimińizdi túzetip otyrdyńyz? – dep suradym. Sonda paıǵambar: «Perishteler uıalatyn kisiden men qalaısha uıalmaıyn?[9]», – dep jaýap bergen eken. Mundaı minez ıesiniń aldynda adam balasy artyq sóıleýge ne oqys áreket etýge uıalady. Sebebi, uıat minezi hosh ıisti gúl tárizdi. Boıyndaǵy jupar ıisti mańaıyna taratyp turady. Sondyqtan bul asyl qasıetti ıemdengen adamnyń bereketin basqalar da sezinedi. Atalmysh minezdi boıǵa sińirý óte aýyr. Al, ony joǵaltý áp-sátte.

Ardaqty paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Adam balasynyń táninde tórt asyl qasıet bar: aqyl, din, uıat jáne izgi amal. Bul qasıetterdi tórt kesir minez joıyp jiberedi. Ashý – aqyldy, kórealmaýshylyq – dindi, dámetý – uıatty, al ǵaıbat – izgi amaldy», – deıdi.

Adam eń áýeli óz arynyń aldynda jáne Jaratýshysynyń aldynda uıatty sezine bilýi tıis. Abdýlla ıbn Abbas (r.a.) rıýaıat etken hadıste: «Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Alla Taǵaladan laıyqty túrde uıalyńdar,- dedi. Biz: Ýa, Alla elshisi! Rasynda, Allaǵa shúkir, biz uıalamyz, -dedik. Ol kisi (s.ǵ.s.): Olaı emes, Alladan laıyqty túrde uıalý: basty jáne ondaǵy múshelerdi (aýyz, kóz jáne qulaq) saqtaý, ish jáne ondaǵyǵa (jynys múshesine jáne asqazandaǵy tamaqqa) saq bolý, ólimdi jáne (tánimizdiń) pánıligin esten shyǵarmaý, kim aqyretti jaqsy kórse, dúnıeni tárk etedi. Kim osylaı etse Alladan laıyqty túrde uıalǵany», - dep jaýap berdi[10]»,-delingen.

Ánas (r.a.) rıýaıat etken hadıste «Arsyzdyq ne nársege jabyssa, álbette ony qor etedi. Al, uıat ne nárseden tabylsa, ony kórkem ete túsedi[11]» dep aıtylǵandaı, qazirgi tańda, adamdarda biraz uıat bolsa, kóptegen jamandyq ataýynan arylǵan bolar edik.

Rýslan Qambarov

[1] Imam Malık
[2] Mırqat Mafatıh
[3] Buharı, Mýslım
[4] Ibn Hıbban
[5] Mýnabbıhat
[6] Tabaranı
[7] A.Qunanbaev, Almaty «Jazýshy», 1986j., Eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵy, 2-tom, 36-qara sóz, 133-bet
[8] A.Qunanbaev, Almaty «Jazýshy», 1986j., Eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵy, 2-tom, 36-qara sóz, 134-bet
[9] Mýslım
[10] Termızı, Ahmad, Hakım
[11] Tırmızı