ShIITTIK BAǴYTTAǴY AǴYMDAR
«Shıa» sózi erý, jaqtaý degen maǵynany bildiredi. «Shıa» sózi – «Haziret Alı halıfa bolýǵa laıyq» dep bilgen musylmandar shoǵyryna berilgen ataý. Negizinde «shıa» baǵytynyń shyǵýyna saıası qaıshylyqtar sebep bolǵan. Shııtter halıfalyq pen ımamdyq máselesinde aqıdaǵa baılanysty ózara kelispeı, túrli aǵym men tarmaqtarǵa bólindi. Negizinde olar basty tórt aǵymǵa bólinedi. Olardyń ózi óz arasynda jıyrmaǵa jýyq tarmaqqa taraıdy. Shııtik aǵymdarynyń bári derlik ımamdyq pen halıfalyqtyń Haziret Alıge tán ekenin biraýyzdan qabyl etedi. Al keıingi ımamdar jaıynda ortaq pikirge kele almaı, ár aǵym óz ımamdaryn belgilep alǵan.
Imamııa («Isna asharııa»)
Búgingi kúngi Iran, Irak, Kýveıt, Pákistan, Lıvan jáne Ázirbaıjandaǵy shııittik toptar, negizinen, Imamııa mázhabyn ustanýshylar bolyp tabylady. Haziret Alı men onyń urpaqtarynyń ımam bolyp taǵaıyndalýyn Islamnyń paryzdarynyń biri retinde qarastyrǵandyqtan bul mázhab Imamııa dep ataldy. Sonymen qatar, bul mázhab Haziret Alı men onyń urpaqtarynan on eki adamdy ımam dep qabyldaǵandyqtan keıde «on ekinshiler» («ısna asharııa») dep te atalady. Imamııa mázhabynyń on eki ımamy mynalar: Alı ıbn Ábý Tálip, Hasan ıbn Alı, Hýseın ıbn Alı, Alı ıbn Hýseın, Muhammed Baqyr ıbn Alı Záınýl Abıdın, Jaǵfar Sadyq ıbn Muhammed, Musa Qasym ıbn Jaǵfar, Alı Rıza ıbn Musa, Muhammed Taqı ıbn Alı, Alı Nakı ıbn Muhammed, Hasan Askarı ıbn Alı Nakı, Muhammed Mahdı ıbn Hasan Askarı. Imamııa ókilderi on ekinshi ımamdy qazirgi kúni de tiri dep biledi. Imamııa mázhabynyń negizgi saıası ustanymy memleket basshysy dinı jolmen taǵaıyndalýy kerek degen kózqarasymen erekshelenedi. Imamııa mázhaby Alla elshisiniń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) kúıeý balasy ári nemese inisi Hazret Alı musylmandardyń eń bedeldisi (abzaly) bolǵandyqtan, ony ımam bolýǵa birden-bir laıyqty tulǵa dep bilip, ımamdyq odan aryqaraı onyń urpaqtaryna tıesili dep túsindi, sondaı-aq memleket basshysyn halyqtyń saılaý arqyly tańdaýyn joqqa shyǵardy.
Imamııa mázhaby ókilderi Haziret Alıdy eki halıfa Ábý Bákir men Omardan da mártebesi joǵary dep sanaıdy. Imamııa mázhabynyń dinı kózqarastary olardyń saıası ustanymdarynyń negizinde paıda bolǵan. Táýhıd, Allanyń sıpattary, paıǵambarlyq, aqyret senimderinde áhli súnnet seniminen ózgesheligi joq. Biraq paıǵambarlyq pen kitaptarǵa degen senimderinde birqatar erekshelikteri bar. Mysaly, Qurannyń Haziret Alıge jazdyrǵan basqa bir nusqasynyń bar ekendigin jáne ol kitaptyń qazirgi Qurannan bir jarym ese úlken ekendigin aıtady. Al paıǵambarlyq senimindegi áhli súnnetten erekshelikterniń biri – súnnet týraly ózgeshe kózqarasy. Iaǵnı súnnet on tórt kúnásiz adamnyń rastaýymen ǵana sahıh dep moıyndalady. Olar: Alla elshisi, Fatıma anamyz, Haziret Alı jáne qalǵan on bir ımam. Olardyń qatysýynsyz jetken súnnetter álsiz sanalady. Imamııa mázhabynyń dinı ǵıbadattary men qoǵamdyq qatynastardy retteýshi quqyqtyq úkimderi Jaǵfar Sadyqtyń kózqarasyna negizdelgen. Sondyqtan olar keıde «Jaǵfarııa» dep atalady.
Imamııanyń on ekinshi ımamy Muhammed Mahdıdiń ǵaıyp bolýynan (873 j.) keıin ol mázhab retinde tanyla bastady. Áýeli saıası top retinde paıda bolyp, keıin dinı mázhabqa aınalǵan Imamııa pikireleri óz kezeginde fatımıtter, býfeıhıtter, safafıdter memleketiniń qalyptasýyna túrtki boldy. Imamııa mázhaby qazirgi Irannyń resmı mázhaby sanalady.
QMDB Dinı ońaltý bólimi
