Serikbaı qajy Oraz: Din– saýaby men saýaly kóp sala
Serikbaı qajy ORAZ,
Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń tóraǵasy, Bas múftı
– Táýelsiz Qazaqstannyń tarıhynda 3 múftıge orynbasar boldyńyz. Musylmandar quryltaıynda basym daýys Sizdiń kandıdatýrańyzǵa berildi. Qazir Bas múftı bolǵanyńyzǵa bir jyldan asty. Ótkenge oı júgirtip kórsek. Ne túıdińiz? Bir jylda qandaı jumystar atqaryldy?
– Asa qamqor erekshe meıirimdi Allanyń atymen bastaımyn! Ómir kórgen kisiler «eki shoqyp, bir qara» dep jatýshy edi ǵoı. Zamana aǵymy, zýyldaǵan ýaqyt keıde tipti ózińe esep berýge des bermeı jatady. Osy az ýaqyt aralyǵynda aýyz toltyryp aıtar sharýa bitirdik demesek te, jalpy jámıǵattyń nazaryn aýdarǵan sharalar jasadyq.Jyldyń basy – qańtar aıynda alǵashqy alqaly jıynymyz «Islam jáne uly dala órkenıeti» degen ataýmen kıeli Túrkistanda ótti. Onyń ózindik syry men sebebi bar. Din men dástúr, til men tarıh – ultymyzdyń negizgi ustyndary. Túrkistannan osy ustyndardy tabamyz...
Araǵa aı salyp, naýryzdyń basynda Eýrazııa musylman ǵulamalarynyń forýmyn uıymdastyrdyq. Islam dini Eýrazııa musylmandary arasynda Qarahan kezeńinde tarala bastap, Altyn Orda dáýirinde aıaqtalǵany barshamyzǵa málim. Máýrannahr men Anadoly jáne Kaspıı men Edil boıynda jańa túrki-ıslam órkenıetiniń negizi qalandy. Iaǵnı, bizdiń dinı-rýhanı tutastyǵymyzdy qamtamasyz etip otyrǵan ortaq tarıhymyz ben mádenıetimiz bar. Demek, biz Eýrazııa musylmandarynyń mádenı jáne rýhanı ıntegratsııasyn jandandyrý arqyly syrttan kelip jatqan dinı aǵymdarǵa tótep bere alamyz. Eýrazııa elderinen kelgen din ǵulamalarymen osy máseleler tóńireginde ortaq kelisim jasadyq.
Almatyda kezekti respýblıkalyq Quran jarysyn ótkizdik. Keshegi 90-jyldar basynda ózge musylman elderinen meshitterimizge qarılardy arnaıy aldyrýshy edik. Óıtkeni ózimizde qasıetti kitapty tolyq jattaǵan azamattar saýsaqpen sanarlyq bolatyn. Qazir, Qudaıǵa shúkir, meshitterimizde ózimizdiń qarılarymyz Quran hatym etedi. Dese de, bul másele áli kúnge deıin tolyq sheshimin tapqan joq. 2 qarı daıarlaý ortalyǵymyz bar. Osy ortalyqtan Quran jattap shyqqan azamattar óńirdegi meshitterde qyzmet etýde.
– Siz aıtyp ótken halyqaralyq jáne respýblıkalyq forýmdar órkenıet tóńireginde órbigen eken...
– Durys aıtasyz. Onyń da ózindik sebebi bar. Islam – álemdik órkenıet dini. Asyl dinimiz ómirdegi tirshiliktiń barlyq salasyn qamtıdy. Adamzat tarıhynda ǵylymı damý, tehnologııalyq jetistikter Islam qaǵıdalarymen qaıshy kelmegen. Bizdiń babalarymyz: «Din – ǵylymnyń anasy», – degen. Muqaǵalı aqynnyń:
«Ǵylym da bar, din de bar,
Qoqys ta bar, gúl de bar.
Qol ustasyp Qudaıǵa,
Ǵylym men din birge bar», – degen oıyn jyrǵa qosýy tegin emes.
Qazirgi almaǵaıyp zamanda, ásirese, dinı kózqarastardyń qaıshylyǵy týyndaǵan osynaý sátterde kez kelgen máseleni órkenıet jolymen beıbit túrde sheshýimiz tıis. Bul iske din qaıratkerleriniń de qosar úlesi mol.
«JUMAQ» AIDALADA EMES – AINALADA...
– Osy sátte bir suraqtyń reti kelip tur. Qazirgi Islam álemine Bas múftıdiń kózimen qarasaq... Qazirgi zaman órkenıetine qatysty musylmannyń ustanymy men kózqarasy qandaı bolmaq?
– Búginde Islam álemine, musylman úmbetine qajet qundylyqtardyń biregeıi – birlik pen ózara túsinik. «Tozǵan qazdy toptanǵan qarǵa alady» degendeı, birlik bolmaǵan jerden bereke ketedi.
Álemdik úderiske qarasaq, Islamdy saıası qural retinde paıdalanǵysy keletin toptardyń bar ekenine kún ótken saıyn kóz jetkizip otyrmyz. Ókinishke qaraı, osyndaı toptardyń yqpalynda ketip, kezinde Sırııa asqan órimdeı jastar boldy. Qarýmen «beıbitshilik» ornatqysy kelgen toptyń quramyna musylmandar ǵana emes, ózge de dinniń, ulttyń ókilderi enip ketti.
Qazir qarýdan da kúshti qural paıda boldy. Ol – bilim men bilik. «Bilekti birdi jyǵady, bilimdi myńdy jyǵady» degen sózdiń mánisi osynda. HHI ǵasyrda órkenıetter arasynda ıdeologııalyq «soǵys» júrip jatyr. Bylaısha aıtqanda, bul – sananyń «soǵysy». Sanany jaýlaǵandar myltyqsyz maıdanda jeńiske jetýde. Al jalǵan urandardy sanamen salmaqtaı almaǵandar saıası quraldyń qurbanyna aınalýda. Aı men kúnniń amanynda «jumaqty» aınaladan emes, aıdaladan izdep jelikken jandar kókiregin oqqa tirep, tekten tek mert boldy. Osy bir kóńilge qaıaý túsiretin kórinistiń negizgi faktory – saýatsyzdyq. Istemegen bas aıaq pen qolǵa tynym bermeıdi nemese istemegen bas – aıaq pen qoldyń sory. Sondyqtan bilim – búgingi zamannyń kúshti qarýy. «Qazirgi zaman órkenıetine qatysty musylmannyń pozıtsııasy qandaı bolmaq?» degen saýalyńyzdyń jaýaby – bilim alý jáne kórkem minez.
Paıǵambarymyz Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Bilim men hıkmet – musylmannyń joǵaltqan qazynasy. Qaı jerden tapsa da ony birinshi ıemdenip alýǵa musylman laıyqty», – degen.
– Al kórkem minezdi musylmannyń sıpaty qandaı bolý kerek?
– Paıǵambarymyz (Allanyń oǵan salaýaty men sálemi bolsyn) óz hadısterinde naǵyz musylmanǵa tán sıpattardy egjeı-tegjeıli túsindirgen. Qasıetti hadıs-sharıfterde: «Shynaıy musylman tilimen de, qolymen de eshkimge zııanyn tıgizbegen jan. Shynaıy musylman – ózine qalaǵan nársesin ózgege de laıyqty dep kórgen keńpeıildi jan. Kemel musylman – aınala-tóńiregine, qoǵamǵa kómegi tıgen pende», – delingen.
Demek, musylmandyq qundylyq adamnyń eń áýeli minez-qulyq, bolmysynan baıqalyp turýy tıis. Al Allaǵa jasaıtyn ǵıbadat-qulshylyq – ár adamnyń ózine júktelgen jeke paryzy. Ol – Qudaı men pendeniń arasyndaǵy qupııa qulshylyq. Qashan adam balasy óz dindarlyǵyn belgili bir deńgeıde dáreje kórip, Alla aldynda atqaratyn paryz-ǵıbadatymen qoǵamnan oqshaýlanatyn bolsa, sol arqyly ózin ózgeden ústem sanasa, mundaı kisiniń boıyn menmendik bılep, pendeshilik basady. Mundaı qylyq – musylmanǵa jat. Sondyqtan musylman adam júregine ıman uıalaǵan, ar men uıat uǵymdaryn uǵyna biletin, sabyrly, salmaqty, barlyq adamzat balasyn dos, baýyr tutatyn, keńpeıil de keshirimdi, meıirban jan bolýy tıis. Musylman balasy aqıqat pen ádildikti tý etken, jaqsy sóz sóılep, izgi isterge ǵana úndeıtin, tek tynyshtyq pen bereketti tileýshi jan bolýy kerek.
ORTADAN JOL TABÝ OŃAI EMES...
– Bilim demekshi, bul sala izdenisti qajet etedi. Dinı salada oqyp jatqan búgingi stýdentter men shákirtterdiń bilimge qushtarlyǵy men izdenisi neshik? Al dinı oqý oryndarynyń sapasy týraly ne aıtasyz?
– Qazir «Nur Múbárak» ýnıversıtetinde – 1259, toǵyz medresemizde – 1947, eki qarılar ortalyǵynda – 242 stýdent pen shákirt bilim alýda. Dinı oqý oryndarynyń tehnıkalyq bazasy kúnnen kúnge jetilý ústinde. Oqý baǵdarlamasyna birqatar ózgerister engizdik. Biz qazirgi jas mamandardan dinı ilimmen qosa zaıyrly bilimdi talap etip jatyrmyz. Óıtkeni qoǵamǵa dindi jetkizýde, ımandylyqty nasıhattaýda, ótkir dinı máselelerge jaýap berýde zaıyrly bilimniń qajettiligi aıqyn ańǵarylady. Aınala-tóńiregimizdegi aǵaıynnyń bári siz ben biz sekildi dinı salada júrgen nemese teologııalyq ilim alǵan azamattar emes. Olardyń júregine jol tabý ońaı sharýa emes. Óıtkeni meshitke juma ýaǵyzyna túrli deńgeıdegi, ártúrli jastaǵy adamdar jınalady. Biri ǵalym, ekinshisi qatardaǵy qarapaıym jumysshy, úshinshisi memlekettik qyzmetker degendeı... Osyǵan endi olardyń jas ereksheligin qosyńyz... Túrli jas pen deńgeıdegi jamaǵatqa ortadan jol taýyp, qıynnan qıystyryp, bárine birdeı kóńilge qonymdy ýaǵyz aıtý – naǵyz sheshenniń qolynan keletin is.
«...Tilge jeńil, júrekke jyly tıip,
Tep-tegis jumyr kelsin aınalasy», – dep hakim Abaı aıtqandaı, bolashaq ımamnyń sózi júrekten oryn alýy tıis. Biz ýnıversıtet pen medresede oqyp jatqan bolashaq ustazdar men ımamdarǵa osy jaýapkershilikti barynsha sezindirip jatyrmyz.
Jýyrda «Nur Múbárak» ýnıversıtetine jańa rektor men prorektor taǵaıyndaldy. Doktorlar men professorlar quramyn ulǵaıttyq. Memleketten medrese men ýnıversıtetke bólinetin grant sany jyl saıyn artýda. Saıyp kelgende, osy sheshimder men qadamdar oqý oryndarymyzdyń deńgeıin arttyrýǵa óz septigin tıgizip jatyr.
Keıde ýaqyt taýyp, stýdentter men shákirtterge dáris beremin. Din salasynda oqyp jatqan jastardyń ynta-yqylasy qýantady. Ǵylymǵa den qoıǵandardyń legi artyp keledi. Salystyrmaly túrde qaraıtyn bolsaq, osydan 5 jyl burynǵy stýdentterdiń ǵylymı jobalary men dıssertatsııa taqyryptary aqıda, fıqh, sıra tóńireginde órbıtin. Al qazir «Nur Múbárak» ýnıversıtetindegi doktoranttar men magıstrler Qazaqstandaǵy Islam tarıhy, medıtsına, quqyq, astronomııa, Embrıologııa, t.b. sala boıynsha ázirlegen ǵylymı izdenisterin qorǵaýda. Ǵylymǵa den qoıǵan jas ǵalymdar qatary artyp keledi. Bul – táýelsiz elimizdiń rýhanı ómirinde bolyp jatqan jaqsy qubylys, úlken qýanysh.
BIZGE DINI HÁM DÚNIEÝI BILIM KEREK
– Sizdiń de osy «Nur Múbárak» ýnıversıtetinde doktorantýrada oqyp jatqanyńyzdan habarymyz bar...
– Búgingi álemdik úderiske, órkenıet kóshine ilesý úshin kez-kelgenimizdiń tanym kókjıegimiz keń bolýy kerek. Bul – dindar qaýymǵa da qatysty másele. Meni Ekonomıka, memlekettik basqarý jáne menedjment mamandyqtary qyzyqtyrdy. Osy sala boıynsha arnaıy bilim aldym. Zaıyrly mamandyqty meńgerýdegi maqsat – óz múmkindikterimdi jańa qyrynan kórý, baıqalmaı júrgen qabiletterimdi ashý, jetile túsý. Ózińiz aıtyp ótkendeı, osy kúnde doktorlyq jumystarǵa den qoıyp, izdenisimdi áli de jalǵastyrý ústindemin.
– Izdenis degennen shyǵady, qazir qasıetti Qurannyń aıatyn aýdarý, tápsirleý isimen aınalysyp jatqan azamattar barshylyq. Olar bul ispen óz deńgeıinde shuǵyldanyp jatyr. Árıne, bul – saýapty is. Alaıda keıde osy kitaptarǵa qatysty el arasynda ekiudaı pikir tarap jatady. Osy oraıda, elimizde shyǵatyn ıslam baǵytyndaǵy kitaptar men ónimderdi taratý, basý quqyǵy Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasyna tolyq berilse, quba-qup bolar edi degen oıdamyz. Bul qadam kúmán týdyratyn kitaptardyń jolyn keser edi...
– Árıne, oıyńyz quptarlyq. Alaıda biz ashyq ári naryq qoǵamynda ómir súrip otyrǵanymyzdy umytpaýymyz kerek. Ideologııalyq ári rýhanı qaýipsizdik turǵysynan oıyńyzdy quptar edim. Onyń jaýapkershiligi óte úlken. Dese de, biz múftııattyń aýdarma bıýrosyn ashtyq. Alǵashqy izdenisimizdiń nátıjesinde jýyrda «Tálimger paıǵambar taǵylymy» kitabyn shyǵardyq. Bıýronyń jumysyn ulǵaıtyp jatyrmyz. Bolashaqta múftııattyń tól baspahanasyn ashý oıymyzda bar. Alla qalasa, áleýetimiz artsa, ol kún de alys emes.
– Aıtqandaı, Siz «Tápsir tunyǵy» kitabyńyzda Qurandy tápsirleýdiń qandaı qaǵıdasyn ustandyńyz?
– Islam ınstıtýtynda tápsir páninen dáris berip júrgende kitap shyǵarýdy josparlap qoıǵan edim. Allanyń qalaýymen kókeıde júrgen oıym júzege asty. Qurannyń 27, 28, 29, 30-parasyn tápsirlep, «Tápsir tunyǵy» degen ataýmen shyǵardyq. Quran aıatyn tápsirleý – jaýapkershiligi óte joǵary is. Biz kitapta birneshe tápsirshi ǵalymdardyń kózqarasyn berdik. Bul ádis aıattyń maǵynasyn jan-jaqty asha túsedi. Eńbekti barynsha túsinikti, qazaqy tilmen jazýǵa tyrystyq. Jatyq tilmen jazylǵan eńbek – jaqsy kitap degen sóz. Biz osy qaǵıdany meılinshe ustandyq.
MUǴALIM – MEKTEPTIŃ JÚREGI,
AL IMAM – MEShITTIŃ TIREGI
– Oblystarǵa jasaǵan saparlaryńyzda óńir basshylarymen arnaıy kezdesip júrsiz. Osy júzdesýlerde jergilikti ımamdardyń jaǵdaıy, olardyń jalaqysy qanshalyqty sheshimin tapty? Jalpy, ımamdar eńbekaqyny qaıdan jáne qupııa bolmasa qansha alady?
– Mańǵystaý, Atyraý, Aqtóbe, Jambyl, Batys Qazaqstan oblystaryna jasaǵan saparymda óńir basshysymen eń áýeli aımaqtaǵy dinı ahýaldy talqyladyq. Muǵalim – mekteptiń júregi bolsa, ımam – meshittiń tiregi. Din saýaby men saýaly kóp sala bolǵandyqtan, keıde ımamdarymyz synǵa ushyrap jatady. Árıne, synnyń maqsaty – túzetý, eskertý. Kóp jaǵdaıda meshittiń tynys-tirshiliginen, aýyl ımamdarynyń kúndelikti ómirinen beıhabar azamattar din qyzmetkerin synaıdy. Alaıda esh jerden turaqty jalaqy almaıtyn moldanyń qońyrqaı tirshiligi eskerilmeı qalady. Turaqty jalaqy almasa da meshit pen jamaǵattyń kádesine jarap júrgen aýyldyń aqsaqal moldasyna «Alla razy bolsyn» degennen artyq sóz aıta almaımyz. Elý jylda – el jańa deıdi. Zeınetke jetken moldanyń ornyna joǵary bilim alǵan jas mamandardy qyzmetke taǵaıyndap jatyrmyz. Jas otbasyny demeý qajet. Osy máseleni óńir basshylaryna únemi jetkizip otyramyn. Moldasyn qurmettegen halyqpyz ǵoı. Keıbir aımaqtarda jergilikti qoǵamdyq qorlardan din qyzmetkerine jalaqy bólinedi. Elbasynyń ıgi bastamasymen ashylǵan «Ýaqyp» qory esebinen 300-den astam aýyl ımamyna orta eseppen 50 myń teńge kómek kórsetilip keledi. Buǵan qosa múftııat janyndaǵy «Qajylyq» qorynyń esebinen shalǵaıdaǵy 100 aýyl ımamyna 50 myń teńge kóleminde jalaqy taǵaıyndadyq. Osy másele boıynsha negizgi maqsatymyz – ózin-ózi qarajatpen qamtamasyz ete almaıtyn meshit qyzmetkerlerine tolyq ári turaqty jalaqy berý. Alla qalasa, bul másele de kezeń-kezeńimen sheshiledi degen úmitimiz bar...
BALANYŃ ÓZINEN TÁRBIESI QYMBAT
– Múftııattyń dinı qyzmeti aıasynda ótken 2018 jyldy «Islam jáne otbasy jyly» dep jarııaladyńyz. Biz otbasy tárbıesinde, ásirese balaǵa qatysty taǵylymdy iste áýeli neni basshylyqqa alýymyz qajet?
– Balaǵa sózben emes, eń áýeli ispen úlgi bolýymyz lázim. Onyń kózinshe kúnáli iske boı aldyrmaı, barynsha teris qylyqtardy jasaýdan bas tartqan abzal. Óıtkeni bizden ketken qatelikti sábı «durys dúnıe» eken degen pikirde qalady. Bala ata-anasynan jylýlyq sezinbeıinshe, onyń boıynda meıirim-mahabbat oıanbaıdy. Ony betinen qaıtarý nemese qateligin betine basý – orynsyz. Óz qateligin ózi túsinip, moıyndatýǵa tyrysýymyz tıis. Sonda ol sanaly túrde shalys basqan qadamyn endigári qaıtalamaýǵa tyrysady.
Balamen úlken adamdarsha pikirlesý, sóılesý kerek. Kóp jaǵdaıda oǵan óz oıyn ashyq aıtýǵa múmkindik jasaǵan jón. Óz pikirin jetkize almaı ósken bala eseıgende ynjyqtyq tanytady. Buǵan da mán bergenimiz jón. Bala tárbıesimen júıeli túrde aınalysý qajet. Aptasyna bir ýaqytty arnaý – onyń tárbıesin júıeli qadaǵalaýǵa múmkindik beredi. Bala bolǵan soń, buzyqtyq jasaıdy, bosańsıdy, teledıdardan kórgenin qaıtalaǵysy keledi. Bul – búldirshinge tán tabıǵı qubylys. Sondyqtan oǵan udaıy kóńil bólgen durys.
Onyń qolymen qaıyrly isterdi jasaý – mańyzdy is. Mysaly, kóshede ketip bara jatyrmyz delik. Jol boıynda qaıyr suraǵan qarııaǵa, múgedekke balańyzdyń qolymen nan, aqsha, t.b. berý. Bolashaqta mundaı qaıyrly ister onyń boıynda qalyptasyp, ómirinde kórinis tabady. Syılyq – kez-kelgen júrekti jibitedi. Syılyq berý arqyly jattaǵan «taqpaqty» nemese bergen tapsyrmany talap etińiz. Balalardy alalamaý, bárine birdeı qaraý, birdeı kóńil bólý qajet. Birin ekinshisinen artyq jaqsy kórý – úlken qatelik.
Musylmannyń muraty – ımandy, izgi urpaq tárbıeleý. Paıǵambarymyz Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bir ósıetinde: «Balaǵa ákeniń berer eń jaqsy syıy – ol tárbıe», – degen eken. Taǵy bir hadıste: «Balaǵa bir ret kóńil bólip, tárbıe berý – sadaqa bergennen de jaqsy», – delingen. Bul – tárbıeniń mańyzdylyǵyn meńzeıtin sóz. Bir ǵulama: «Bala qymbat bolsa, tárbıesi odan qymbat», – depti.
Alla Taǵala urpaǵymyzdy ımandy etip, eline, jerine qyzmet etetin janashyr tulǵalardan bolýyn násip etkeı. Ámın!
Suhbattasqan Kúlpara JUMAǴALI
