SAÝDA-SATTYQ ÁDEBI QANDAI?
Adam saýdada qatty synalady. Bizdiń álsizdigimiz aqshaǵa qatysty iste, jolda, qyzmet barysynda bilinedi. Osy úsh názik jaǵdaıda adam óziniń shynaıy bet-beınesin kórsetedi eken. Osynyń eń basynda turǵan saýda-sattyq barysy týraly ıslam bekitken ádep-qaǵıdalardan halyqty habardar etýge nıet qyldyq.
Islamnyń saýdany adal etkenin Qurannyń «Baqara» súresiniń 275-aıatynan bilemiz: «Alla saýda-sattyqty adal etken». Adaldyqpen jasalǵan saýda qansha jannyń júregine jylylyq pen musylmandarǵa degen súıispenshilikke ıe qylǵany tarıhtan belgili. Jaratýshy Iemiz kelesi aıatta: «Ýa, ıman keltirgender! Mal-múlikterińdi aralaryńda aram jolmen jemeńder. Ol tabysyńyz ár-birińizdiń rızalyǵymen bolǵan saýda zaty bolsa da» («Nısa» súresi, 29-aıat) dep eskertti. Aıtar oıdy aıattardan bastaýymyzdyń ózi ıslamda saýda adal dep bekitilgendeı, onyń ádebi de sondaı bolatynyn meńzeıdi.
Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) saýdaǵa baılanysty hadısteri de, saýda-sattyqtaǵy adaldyq berekege jol ashatynyn aıtady. «Yrystyń onnan toǵyzy – saýda men dıqanshylyqta, qalǵany – mal sharýashylyǵynda» dep eńbekke úgittese, endi bir hadısinde «Senimdi, durys saýda jasaǵan kisi Qııamet kúni paıǵambarlarmen, syddyqtarmen, sháhıdtermen birge bolady» dep, adal saýdagerdiń máńgilik mekendegi qurmetti ornyna deıin ashyp kórsetti. Ol úshin saýda-sattyq óz ádepterine sáıkes jasalýy maǵyzdy. Olar mynalar.
Saýdańyz adal bolýy shart. Eshkimge zııan keltirmeıtin, Islam tyıym salǵan zattar men urlanǵan zattardan bolmaýy tıis. Bul – qaǵıda. Qaǵıdany ustansa tabys, ustanbasa kedeıliktiń kebin kıedi.
Izgilik pen shynaıylyqta bolý. Taýar ótkizý jolynda jasalatyn aıla-sharǵy adal emes. Ótkizý maqsatynda jalǵan ant berýge tipten bolmaıdy. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Saýdada kóp ant berýden saqtanyńdar. Óıtkeni ol, ótýine sebepshi bolǵanymen, berekeni qashyrady» (Mýslım) dep aıtqan.
Artyq baǵa qospaý. Taýarǵa qosatyn paıda ortasha bolǵany durys. Siz sonda tabys tabýmen qatar aınalańyzǵa paıdaly bolasyz. Allanyń elshisinen (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) «Adamdardyń eń jaqsysy qaısy?» dep suralǵanda: «Aınalasyna paıdaly bolǵany» dep jaýap bergen edi. Adamdarǵa meırimdilik tanytsańyz, Alla da sizge meıirimdilik etpek. Syn saǵatta paıdaǵa batqysy keletinder, qarjyny qunsyzdandyryp, taýarǵa oıyna kelgen baǵany qosyp, sonyń saldarynan azyq-túlik, dári-dármek, taǵy da basqa zattardyń beı-bereket qymbattaýy, tipti qat bolýy saýda-sattyq ádebiniń saqtalmaı, saýda ósim aralaspaǵanda ǵana adal bolatynyn eskermegendikten týyndap otyr.
Jeńildiktiń bolýy. Saýda barysynda satýshy taýar baǵasyn tómendetse, satyp alýshy aqshasyn ýaqytynda tólese, qaryzǵa alynǵan zattyń qunyn belgilengen merzimde qaıtarsa, jeńildiktiń bolǵany. Saýdada jeńildik jasaǵan adamdar Uly Jaratýshynyń quzyrynda syıǵa kenelmek.
Taýardyń aıybyn aıtý, aldamaý. Eger satyp turǵan zatynda qandaı da bir kemshil tusy bolsa, satýshy ony aıtýǵa mindetti. Eger aıtpaǵan jaǵdaıda adamdarǵa qııanat qylǵan bolady. Quranda Alla Taǵala: «Rasynda Alla qııanat etýshilerdi jaqsy kórmeıdi» («Ánfal» súresi, 58-aıat). Satýshy tutynýshyny aldasa, kúnáǵa batyp, rızyǵyna haram aralasady. Eki tarap, taýardyń artyqshylyǵy men kemshiligin, qunyn jasyrmasa, berekesi artady. Kerisinshe bolǵan jaǵdaıda Quranda aıtylǵandaı: «Allaǵa bergen sertteri men anttaryn az aqshaǵa aıyrbastaǵandarǵa Qııamet kúni eshqandaı nesibe joq. Ol kezde Alla olarǵa til qatpaıdy, qaramaıdy, kúnádan tazartpaıdy. Olar aýyr azapta qalady» («Álı Imran» súresi, 77-aıat).
Tarazy men ólshemde (metr) ádil bolý. Alla Taǵala Quranda: «Tarazyda ádil bolyńdar. Tarazydan jemeńder» («Rahman» súresi, 9-aıat) dep buıyrdy. Alla Taǵala saýda-sattyqta tarazydan jeıtin, halyqtyń qarajatyna, haqysyna qol suǵyp, zııan tıgizetinderdi qaralaǵan «Mýtaffıfın» (saýdada aldaıtyndar) degen tolyq bir súreni túsirdi. Alǵashqy aıattarynda: «Kem ólsheýshilerdi qarǵys atsyn, olar bireýden alǵanda tolyq alady da, basqaǵa ólshep bergende kemitedi».
Taýar qunynyń kóterilýin kútý. Islam dini belgili bir taýardy nemese halyq kóp tutynatyn azyqty bazarǵa shyǵarmastan, qunynyń kóterilýin kútip baryp satýǵa tyıym saldy. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısinde mundaılardyń kúnáhar ekenin eskertken. Al osyndaı keleńsizdik bizdiń qoǵamda keń etek jaıǵany jasyryn emes.
Saýdalasqanda shekten shyqpaý. Saýda-sattyqta saýdalasý shart emes. Alaıda qajettilik bolsa, saýdalasý kerek. Saýdalasý – súnnet. Kedeılerdiń zatyn kóbirek aqshaǵa alyp, qýanysh syılaǵan jaqsy. Saýdalasýda tym shekten shyǵyp daýlasý – sharıǵatqa jat is. Bul týrasynda Haq elshisi: (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Satqanda, satyp alǵanda, qazylyq etkende jumsaqtyq tanytqan pendege Alla rahym etedi» (Buharı) deıdi. Saýdalasý – mindetti túrde arzanǵa alý degen sóz emes. «Myna baǵaǵa beresiń be?» delinse súnnet oryndalady.
Aram men adaldy ajyrata alatyn saýdagerdiń saýda jasaǵan árbir kezeńi – ǵıbadat. Saýdanyń rýhy – adaldyq pen senimdilikti ushtastyra otyryp, ýaqyt talabymen sanasý jáne satyp alýshylaryna meıirimdi bolyp, olarmen ádepti qarym-qatynas jasaý. Kimde-kim osy ádep-sharttardan attasa, saýdanyń berekesin qashyrady, paıdanyń kózin óz qolymen japqan bolady.
Tarıhqa úńilsek, musylmandardyń, onyń ishinde qazaqtyń basynan ne ótip, ne ketpedi? Alaıda qandaı qıyndyq bolsa da, el bolyp, jumyla kóterip, basqa túsken batpandy birge kórip keledi. Qınalǵannyń qıyndyǵyn seıiltip, muńaıǵanǵa qýanysh syılap, jabyrqaǵan kóńilge medet bolý – ejelden qanymyzǵa sińgen uly qasıet. El abdyrap, ne bolǵanyn túsinbeı jatqan sátte siz meırimdi, qaıyrymdy bolyńyz. Sebebi bul – saýdagerge kelgen syn. Saýda synaǵynan, Allanyń tikeleı jibergen synaǵynan súrinbeı ótýdi bárimizge násip etsin. El aman jurt tynysh bolsyn!
Ardaq NÚSIPHANULY
