SABYRǴA APARAR JOL QAISY?

 «Sabyr» – Uly Jaratýshynyń kórkem esimderiniń biri. Sózdik maǵynasy árbir iste taǵatsyzdyq tanytpaı, tózimdi bola bilý uǵymyn bildiredi. Rýhanı turǵydan alǵanda, adam qandaı bir aýyr soqqy kórmesin Táńirdiń razylyǵy úshin rýhanı tepe-teńdigin joǵaltpaý maǵynasyna saıady. Bazbir ǵulamalardyń kózqarasynsha arab saharasynda «sabyr» degen dertke em-shıpa bolatyn ósimdik ósedi. Osy ósimdikten dári-dármek jasap ishkende, adamnyń asqazanyn ottaı qaryp, ýdaı ashytady. Biraq, nátıjesi tátti, ıaǵnı, adamdy syrqatynan qulan-taza aıyqtyrady eken. Sol syqyldy tózimdi bola bilýdiń de basy qatty bolǵanymen, aqyr-aıaǵy tátti bolatyny kúmánsiz shyndyq. Rasynda da, taǵatty túgeser shytyrman isterde rýh tepe-teńdigin joǵaltpaı, aqyryna deıin shydas bersek, bizdiń ushpaqqa shyǵatynymyz anyq. Álbette, adam et pen súıekten jaratylǵan pende bolǵan soń, shydamdy taýysatyn qysyltaıań shaqtarda qarsylyq bildirip, taǵatsyzdyq tanytýy múmkin. Biraq, tózimdi taýysqan másele ádiletsizdikke baǵyttalyp, adamnyń oǵan kórkem túrde jasaǵan qarsylyǵy, shetin istiń utymdy sheshimi bolyp jatsa, ol taǵatsyzdyq emes, kerisinshe parasattylyq tanytqandyq bolyp esepteledi. Áıtse de, kórkem minezdilik pen parasattylyq sabyrlyq tamyrynan bastaý alady. Sondyqtan, qashanda sabyr mektebiniń úlgili shákirti bola bilsek, dáıim adamdyqtyń narqyn uǵynýmen, parasattylyq parqyna shyǵa alamyz.

Ásili, sabyrly bolý – muń-muqtajyń men bazynańdy Alladan basqa eshkimge tis jaryp aıtpaý degen sóz. Bul týraly Haq Elshisi (s.a.ý) bir hadıs-sharıfinde: «Tabanyńa shóńge kirgende, Allanyń razylyǵy úshin qanshalyqty sabyrlyq tanyta alsań, saǵan sonshalyqty saýap (kaffarat) jazylady», – deıdi. Iaǵnı, adam jany kúızeliske ushyraǵan sátte, baıbalam salmaı, Allanyń razylyǵy úshin barynsha baıyptylyq tanyta bilse, odan asqan rýhanı baı adam joq. Sebebi, barlyq istiń nátıjeli nemese nátıjesiz aıaqtalýy Uly Jaratýshynyń quzyryndaǵy – is. Osyǵan ılana bilsek, Alla Taǵalaǵa shyn máninde ıman keltirgen bolyp sanalamyz. Demek, árbir iste ushqalaqtyqqa urynbaı, degdarlyq (júrektiń Haqqa baılanýy) tanytýymyz, bizdiń adamdyq aqyl-oıymyzdy bıik órege kóterip, rýhanııatymyzdy taqýalyq tuǵyryna qondyrady.

Adam sabyrly bolmaıynsha óziniń qatesin túsine almaıdy. Taǵatsyzdyq – bir sát tereń oılanyp, jasalyp jatqan amal-árkettiń nátıjesin aqyretpen baılanystyrýǵa múmkindik bermeıdi. Al, tereńdigi joq adam, jasaǵan qatesi úshin Táńirge táýba jasaı almaıdy. Táńir-Taǵalanyń razylyǵyna ıe bolý maqsatynda qolǵa alǵan qaıyrly isti aıaǵyna deıin jetkizý úshin adamnyń taǵat-tózimi berik bolýy kerek. Tipti, kúnáni istemeý úshin sabyrǵa berik bolýymyz qajet. Osy sebepten de áz sahabalar Alla Elshisine (s.a.ý): «Iman degenimiz ne?» dep suraǵanda, Ol (s.a.ý): «Sabyr» dep jaýap qatqan bolatyn.

Qasıetti Quran Kárimde sabyrlylyqtyń hıkmeti týraly jetpiske jýyq aıat bar. Alla Taǵala Baqara súresiniń 153-aıatynda: «Eı ıman keltirgender, sabyr jáne namazben kómek surańdar. Kúmánsiz Alla sabyrlyq qylýshylarmen birge», – dep buıyrady. Ataqty ǵulama Ibn Kásır osy aıattyń túıinin bylaısha tarqatady:

«Alla Taǵala bizge shúkirshilik jasaýmen birge sabyrly bolýdy da buıyryp, sabyr men namaz arqyly kómek suraýdyń jolyn kórsetken. Allanyń quly bir jaqsylyq kórse, shúkirshilik qylyp, al, qıyn jaǵdaıǵa tap bolsa, oǵan sabyr etýi tıis. Alla Elshisi (s.a.ý) bir hadıs-sharıfinde: «Musylman adam ne kórse de árdaıym qanaǵat etedi. Sebebi, Allanyń kórsetkeniniń bárin qaıyrly dep túsinedi. Eger jaqsylyq kórse, shúkirshilik jasap, ony Allanyń jasaǵan ıhsany (jaqsylyq) dep esepteıdi. Al, taýqymetke tap bolsa, sabyr etip, ony da óziniń múddesi úshin qaıyrly dep biledi. Aýyrtpalyqqa qarsy sabyrlyq tanytyp, namaz oqyp Alladan járdem suraıdy. Sondyqtan da Alla Taǵala «sabyr jáne namaz oqý arqyly kómek surańdar», – dep buıyrǵan. Alla Elshisi (s.a.ý) de bir istiń taqsyretin tartqanda, sol zamat namaz oqyp, Uly Jaratýshydan medet suraıtyn.

Sabyr ekige bólinedi. Birinshisi, haram men kúnáǵa qarsy turatyn adam boıyndaǵy tabandylyq. Ekinshisi, Alla Taǵalaǵa qulshylyq qylǵan kezdegi, sondaı-aq, qaıyrly-saýapty amaldardy jasaǵandaǵy tózimdilik.

Abdýrahman ıbn Zeıd ıbn Áslam: «Sabyrdyń eki butaǵy bar. Birinshisi, rýh pen denege salmaq salatyn amaldardy oryndaǵan kezdegi yjdaǵattylyq. Ekinshisi, qumarlyq sezimi atoılap tursa da, oǵan tabandy túrde qarsy turyp, Allanyń laǵynetinen aman alyp qalatyn sabyrlylyq. Kimde-kim sabyrdyń osy eki butaǵynan myqtap ustaǵan bolsa, máńgilik baqytqa qol jetkize alady», – deıdi.

Alı ıbn Hýseıin Zeın ál-Abıdın sabyrlyq tanytýshy qaýymnyń aqyrettegi jaǵdaıy týraly bylaı deıdi: «Alla Taǵala aqyret kúni adamzattyń bárin jınap: «Sabyrlyq qylýshy qaýym qaıda? Olar esep berýden buryn jannatqa kirsin!», – deıdi. Osy kezde adamdardyń bir toby keledi. Olardy qarsy alǵan perishteler: «Qaıda bet aldyńdar?», – dep suraıdy. Olar ózderine nyq senimmen: «Jumaqqa», – dep jaýap qatady. Perishteler: «Sizder kim bolasyzdar?», – degende, álgi adamdar: «Biz sabyr etýshilermiz», – dep jaýap beredi. Perishteler: «Sizder nege sabyr ettińizder?», –degende, olar: «Alla Taǵalaǵa moıynsunyp, qulshylyq qylýda sabyrly boldyq», – deıdi. Sonda, perishteler: «Iá, shynynda da sizder sabyrly qaýymnan ekensizder. Endeshe, jánnatqa kirińizder. Sabyrlyq tanytýshyldardyń saýaby qandaı ásem?!», –  dep tańdaı qaǵyp, olarǵa jumaqtyń tórin usynady» (Ibn Kásır. Mýhtasar. Baqara/153).

Alla Taǵala Baqara súresiniń 155-aıatynda: «Árıne, senderdi qaýip-qater, asharshylyq jáne dúnıe-múlikten, jandardan, sondaı-aq, ónimderden kemitý arqyly synaımyz, (Muhammed (s.a.ý.), sondaı jaǵdaılarda sabyrlyq qylýshylardy súıinshile!», – dep buıyrady. Óz dáýiriniń kemeńgeri Imam Ǵazalı osy aıatqa bylaısha túsindirme jasaıdy: «Sabyr – adamǵa tán qasıet. Haıýanda taǵat-tózim bolmaıdy. Olardyń jaratylysy kemshilikke toly. Sondyqtan, haıýandar qumarlyq sezimge kiriptar. Perishteler bolsa, sabyrly bolýǵa muqtaj emes. Sebebi, olar qumarlyq sezimnen ada. Kemel bolyp jaratylǵan. Al, adam balasy áý basta haıýan sıpatynda jaratylǵanymen, Alla Taǵala olarǵa perishtelerdiń nurynan bir nur tartý etken. Adam balasy álem-jálem kıinýge, almas-jaqut tastardy taǵynýǵa, qyzyqqa qandyrar oıyn-saýyq pen delebeni qozdyrar saz-áýenderge, ózge de bir sáttik lázzatqa bóleıtin qyzyqtarǵa úıir bolyp keledi. Al, adam balasy Allanyń tartý etken nurymenen dúnıege qaıta qaraǵanynda qyzyqshylyqtardyń bári ótkinshi ekenin, onyń arbaýyna túsken jaǵdaıda, máńgilik azap shegetinine kóz jetkizedi. Osyny bile-tura jasasa, óz-ózin dertiniń shıpasyn bilip turyp, emdelmegen aqymaqqa uqsaıdy.

Adam balasy sanasy sáýlelengennen keıin qumarlyq sezimderin qatań tusap, esesine Párýadıgar tartý etken perishte peıilimen saýapty isterdi atqarýǵa qumbyl bolyp turady. Iaǵnı, Táńir tartý etken perishteniń nurymenen adam boıynda «sabyr» degen qasıet paıda bolady. Osy qasıet adam boıyndaǵy qumarlyq sezimnen olja alǵysy kelgen qaradúrsin kúshke tabandy túrde qarsy kúresedi.

Sabyrlyq qasıettiń mynadaı eki túri bar. Birinshisi, denege túsken aýyrtpalyqqa tóze bilý. Ekinshisi, rýh aıdynyna selkeý túsirgisi kelgen nápsi qalaýlaryn tusaý.

Nápsi qalaýlaryna sabyrlyq qasıet «tózimdi» (ıffet) qarsy qoıady. Al, «tózimge» qarsy nápsi «jeńiltektikti (ferıad ı fıǵan) attandyrady. Eger, «tózim» «jeńiltektikti» oısyrata jeńse, «hakım» (ózin-ózi basqarýshy) atanady. «Hakımniń» qas jaýynyń aty «erkelik» (shymar). Ekeýiniń sharpysýynda «hakım» ústem bolsa, «qaharman» (shejaat) maqamyna ıek artady. Al, ókpe men ashýǵa basý aıtatyn kúsh «hılm» (názik sabyr) dep atalady. Eger, adamnyń rýhanııaty asta-tók ómirge narazylyq tanytsa, onda ol «zýhd» (asket; dúnıe qyzyqshylyǵynan bas tartý) dárejesine kóteriledi. «Zýhdtiń» qas dushpany «hyrs» (dúnıe qyzyqshylyǵyna yntyqtyq) dep atalady. Joqtyqqa kóngish rýhanı maqamdy «qanaǵat», al onyń qas jaýyn «ashkózdik» dep ataımyz. Adamnyń osyndaı tózim qatparlary «sabyrlyq» qasıetti quraıdy. Demek, Quran-Kárimdegi: «Árıne, senderdi qaýip-qater, asharshylyq jáne dúnıe-múlikten, jandardan, sondaı-aq, ónimderden kemitý arqyly synaımyz, (Muhammed (s.a.ý) sondaı jaǵdaılarda sabyrlyq qylýshylardy súıinshile!» degen aıat, osy sabyrlylyq qasıetti ulyqtaýda (Imam Ǵazalı. Ihýa-ı ýlýmıddın).

Óz dáýiriniń kórnekti ǵulamasy F.Razı óziniń «Mefatıhýl-Gaıf» atty eńbeginde «sabyrlyq» qasıet týraly oı-tujyrymdaryn bylaısha órbitedi:

«Adamnyń jamandyqty sezingisi kelmeı, oǵan qarsy turýyn nemese jamandyqty jek kórip, odan boıyn aýlaq ustaýyn sabyrlyq qasıet dep túsinsek qatelesemiz. Sabyr adam boıyndaǵy aıǵaıshyldyq pen jeńiltektikti aýyzdyqtaý degen sóz. Adam kórgen qaıǵysyn ishine jutyp, aryz-muńyn syrtqa shyǵarmasa, ol adam sabyrlyq jasaǵan bolyp esepteledi.

Ásili, adam mynadaı jaǵdaılarǵa baılanysty sabyrly bolýǵa májbúr bolady:

Birinshiden, adam balasy jeńiltek hám jańǵalaq bolyp kórinbes úshin ózin-ózi ustamdylyqqa baýlıdy.

Ekinshiden, adam balasy óziniń boıynda bále-jalaǵa qarsy turatyn kúsh bar ekenin áıgileý úshin tabandy bolýǵa tyrysady.

Úshinshiden, adam «dushpandarym ushqalaqtyǵymdy kórip qýanbasyn» dep, ózin sabyrly bolýǵa májbúrleıdi.

Tórtinshiden, jeńiltek minezdiń ushpaqqa shyǵarmaıtynyn uǵyp, sabyrly bolýǵa umtylady.

Zadynda, adam balasy taǵdyr-talaıdyń Táńirdiń synaǵy ekenine kóz jetkizse, ózin-ózi kúshtep emes, tabıǵı túrde sabyrly bolýǵa beıimdeledi. Qaıyrly hám saýapty isterdi atqarýdyń da ılahı synaq ekenin tereń sezinip, izgi isterge uıytqy bolýǵa qumbyl turady. Ustamdylyǵymen ushpaqqa shyqpaq bolǵan salıh qul mańdaıyna ne jazylsa da, Uly Jaratýshyǵa degen súıispenshiliktiń údesinen shyǵýǵa umtylady. Haqıqatpen qaýyshý saparynda qandaı bir qıynshylyq kórse de, taǵdyrynan tek ǵana Táńirdiń nuryn kóredi. Haq nuryna malynǵannan keıin turmystyń taýqymeti men aýyrtpalyǵyn eleýsiz sezinedi. Kerisinshe, taqsyret tartýdy haqıqatpen qaýyshar ılahı syr dep túsine bastaıdy.

F.Razı «Mefatıhýl-Gaıf» atty eńbeginde Júsip súresiniń on segizinshi aıatyndaǵy «Endi kórkem sabyr kerek» degen aıattyń tózimdilik tuǵyry, shydamdylyq shyńy ekenine erekshe toqtalyp ótedi. Ol kórkem sabyrdy úshke bólip qarastyrady.

Birinshiden, sabyr ıesi taǵdyrdy Táńirdiń tartýy dep baǵalap, Onyń «Malıkýl-Mýlk» (bolmys ıesi) ekenin moıyndaıdy. Iaǵnı, muqym ǵalamnyń ıesi Alla Taǵala bolǵandyqtan, aryz-muńyn tek Oǵan ǵana aıtady.

Ekinshiden, sabyr ıesi taǵdyrdy jahıl bolmaǵan Hakım (hıkmet ıesi), samarqaý emes Uly Ǵalym (asa bilgir), zulymdyq jasamaıtyn Rahymnyń (asa meıirimdi) jasaǵanyn tereń túısinedi. Sondyqtan, peshenesine jazylǵan árbir istiń hıkmeti bar ekenin sezinip, ózin sabyrǵa jeńdiredi.

Úshinshiden, sabyr ıesi taǵdyrdyń tylsym álemnen ekenin sezip, oǵan moıynsunýy arqyly Táńirdiń nurymen qaýyshady. Al, Haq nurymen qaýyshqan kemel rýhty basqa nárse múlde qyzyqtyra almaıdy. Bundaı bıik órege kóterilgen rýh dúnıelik aryz-muń aıtýdan ada bolyp keledi.

Jalpy, biz sabyrlyq qasıetti boıymyzǵa sińirmeıinshe, ózimizdi tolyqqandy  musylmanbyz dep aıta almaımyz. Sebebi, hz. Alı: «Imandy tutas dene dep alsaq, sabyr sol deneniń basy sekildi. Endeshe, bassyz adamnyń bolmaıtyny sekildi, sabyrsyz ıman da bolmaıdy», – deıdi. Al, Imam Ǵazalı: «Shydamsyz adam ústi-basyn shıqan basyp ketken adamǵa uqsaıdy, tıip ketseń oıbaı salatyn», – dep sabyrsyzdyqty zor indetke balaıdy. Demek, «sabyr ımannyń jartysy» ǵana emes, Allaǵa degen shynaıy senimniń ózegi ispetti. Ózegi joq daraqtyń jaıqalyp óspeıtini sekildi, sabyrsyz ımanymyz da kemeldi bola almaıdy.

Teginde, sabyrlyq qasıetten ada-kúde aırylyp, dáıim taǵatsyzdyq tanytsaq, bul bizdiń osaldyǵymyzdy bildirtedi. Sebebi, atam qazaq: «Osaldyń bári oıbaıshyl, álsizdiń bári aıǵaıshyl keledi», – deıdi. Al, Abaıshalap aıtqanda «sap-sap kóńilim, sap» dep, árbir iste ózimizdi sabyrǵa shaqyrsaq, sarabdaldyqqa boı uryp, sanaly azamatqa aınalatynymyz talassyz shyndyq.

Al, sabyrlyq qasıetti tolyqqandy boıǵa sińirý úshin Alla Taǵala adam balasyna ılahı mindetter júktegen. Bul ılahı mindetterdi atqarý arqyly saýap alýymyzben birge, psıho-tehnıkalyq jattyǵýlar jasap, adam rýhanı turǵydan ózin-ózi jetildire túsedi. Kemeldenýimizge jol ashatyn osyndaı ılahı mindetterdiń biri Ramazan aıyndaǵy aýyz bekitýmiz desek áste qatelespeıimiz. Óıtkeni, Alla Elshisi (s.a.ý) bir hadıs-sharıfinde: «Sabyr ımannyń jartysy, al, oraza sabyrdyń jartysy», – degen bolatyn.

Rasynda, biz Ramazan aıynda kún uzaq ashqursaq júrip, sabyrlylyq tárbıesin alamyz. Til úıiretin tátti taǵamdarǵa silekeıimiz shubyrǵanymen, Táńirdiń razylyǵy úshin iship-jeýden tartynyp, jan-dúnıemizben osy qasıetti tereń sezinemiz. Keıde bir jutym sýǵa zar bolsaq ta, Haq úkimine qurmetpen qarap, nápsimizge toqtaý salamyz. Tánimiz azap shekkenimen, ımanı azyqqa qaǵanaǵymyz qarq, saǵanaǵymyz sarq bolady. Jan azyǵyn Jaratýshydan alǵannan keıin, rýhanı tereń tynys alyp, kóńilimizdiń meımanasy tasyp, arqa-jarqa kúıge bólenemiz.

Iá, adam balasy boıyndaǵy sabyrlyq qasıetti tıisinshe baǵalaı bilse, ushpaqqa shyǵatyny anyq. Óıtkeni, Alla Taǵala: «Shyntýaıtynda sabyr qylýshylardyń qarymtasy san márte eselenip qaıtarylady» (Zýmár súresi, 10-aıat) dep buıyrady. Olaı bolsa, Ramazandaǵy taǵat-tózimniń qarymtasyn Haq-Taǵala san márte eselep, quldaryn saýaptan qur qaldyrmasyn, tutqan orazamyz túńligimizden nur bolyp quıylyp, shańyraǵymyzdy shattyqqa, kóńilderimizdi baqytqa keneltsin!

Muhan Isahan