Ramazannan keıingi ulyq aı - Muharram
Mıladı jyl sanaýy sııaqty musylman kúntizbesi (Hıjra) boıynsha árbir jyl 12 aıdan turady. Aspandaǵy aı on eki ret jańadan kóringende, bir jyl tolǵan bolyp esepteledi. Ár aıdyń óz ataýy bar. Olar: Muharram, Safar, Rabıǵýl-áýýál, Rabıǵýs-sánı, Jýmádál-ýlá, Jýmádál-ahıra, Erejep, Shaǵban, Ramazan, Sháýýál, Zýlqaǵda, Zýlhıdja. Sonyń ishinde Muharram birinshi aı bolyp esepteledi. Jaratýshy Rabbymyz «Táýbá» súresiniń 36-aıatynda: «Rasynda, Allanyń qasynda kókter men jerdi jaratqaly Allanyń Kitabyndaǵy aılardyń sany on eki aı. Bulardan tórteýi qasıetti aılar. Mine, osy - berik din. Endeshe, bul aılarda ózderińe zulymdyq etpeńder! ... Allanyń taqýalarmen birge ekenin bilińder!» – degen.
Áıgili tápsirshi ǵalym ál-Qýrtýbı haram aılary jaıly aıtylǵan osy aıatty: «Alla Taǵala haram aılaryn erekshe qulshylyqpen ótkizýdi jáne ol aılarda zulymdyqqa jol bermeýdi buıyrǵan», – dep tápsirleıdi.
Al, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bul jóninde: «Zaman - Alla aspandar men jerdi jaratqan kúndegideı qalpyna qaıta aınalyp keldi. Bir jylda on eki aı bar. Onyń tórteýi qasıetti. Úsheýi birinen soń biri keledi: Zýlqaǵda, Zýlhıjja jáne Mýharram, al tórtinshisi – Jýmadá men Shaǵban arasynda keletin Erejep aıy», –degen.
Ábý Zárrdan (r.a.) jetken hadıste: «Ýa, Allanyń elshisi, túnniń qaı mezgili haıyrly jáne aılardyń qaısysy abzal?» – dep suraǵany aıtylady. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Túnniń ortasy qaıyrly, al aılardyń sender Muharram dep atap júrgen Allanyń aıy abzal», – dep jaýap bergen eken.
Belgili ǵulama Hasan Basrı jáne ózge ǵalymdar «Haram aılarynyń ishindegi eń abzaly - Allanyń aıy – Muharram» degen pikir aıtqan. Keıingi ǵalymdar da osy ustanymdy durys dep tapqan. Máselen, Ibn Járır: «Alla Taǵalanyń árbir hıjra jylyn haram aıymen bastap, sońyn haram aıymen aıaqtaýynda úlken mán jatyr. Aılardyń ishinde Alla úshin Ramazannan keıingi eń qadirlisi – Muharram aıy», – degen.
Mýslımniń «Sahıh» jınaǵynda Ábý Hýraıradan (r.a.) jetken hadıste: «Aılardyń Ramazannan keıingi abzaly – Allanyń aıy – Muharram, al namazdyń paryzdardan keıingi abzaly – túngi namaz», – dep aıtylǵan.
MUHARRAM AIYNDA QASIETTI BIR KÚN BAR
Ol kúni uly oqıǵa bolǵan. Alla Taǵala Musa paıǵambar (ǵ.s.) men onyń qaýymyn qutqaryp, Perǵaýyn áskerin teńiz túbine batyrdy. Mine, sol oqıǵadan keıin, Muharram aıyndaǵy osy bir kúnge erekshe mán beriledi. Sharıǵatymyzda ol kún «Ashýra kúni» degen atpen belgili.
Birde musylmandar Ibn Abbasqa (r.a.) kelip, odan Ashýra orazasy jaıly aıtyp berýin ótinedi. Ol: «Qashan Mýharram aıy týǵanyn kórseńder, eseptep, toǵyzynshy kúni tańerteń oraza ustańdar», – deıdi. Olar: «Alla elshisi (s.ǵ.s.) dál osylaı tutatyn ba edi?» – dep suraıdy. Sonda ol: «Iá», – dep jaýap beredi.
AShÝRA KÚNINDEGI QULShYLYQ
Aıshadan (r.a.) jetken hadıste ol: «Quraıyshtar jáhılııat kezinde ashýra kúni oraza tutatyn jáne jáhılııat kezinde ol kúni Alla elshisi de (s.ǵ.s.) oraza tutatyn edi. Mádınaǵa kelgennen soń da Paıǵambar (s.ǵ.s.) sol kúni oraza tutty jáne oraza tutýdy buıyrdy. Al, Ramazan paryz etilgen soń, ashýra kúnin mindettemedi, qalaǵan kisi tutatyn, al qalamaǵan kisi tutpaıtyn», – degen.
Muharram aıynyń onynshy kúnin ıaǵnı Ashýra kúnin orazamen ótkizý saýapty iske jatady. Buharı men Mýslımniń «Sahıh» jınaqtarynda Ibn Abbastan (r.a.) mynadaı derek keltiriledi: Alla elshisi (s.ǵ.s.) Mádınaǵa qonys aýdaryp kelgende, Mádınalyq ıahýdılerdiń Muharram aıyndaǵy Ashýra kúni oraza tutyp júrgenin kóredi. Alla elshisi (s.ǵ.s.) olardan: «Sender oraza tutyp júrgen bul qandaı kún?» – dep suraıdy. Olar: «Bul – uly kún, onda Alla Musa men onyń qaýymyn qutqaryp, perǵaýyn men onyń qaýymyn sýǵa batyrǵan. Musa bul kúni shúkirshilik retinde oraza tutqan, sondyqtan biz de bul kúni oraza tutamyz», – dep jaýap beredi. Sonda Alla elshisi (s.ǵ.s.): «Senderge qaraǵanda Musaǵa biz kóbirek quqylymyz ári oǵan biz kóbirek laıyqpyz», – dedi. Sóıtip Alla elshisi (s.ǵ.s.) osy kúni oraza tutyp, musylmandarǵa da osy kúni oraza tutýdy buıyrady.
Ǵulama Ibn Hajar Ashýra kúniniń artyqshylyǵyna toqtalyp: «Ramazannan ózge kúnderi oraza tutqysy kelgen kisi úshin Muharram aıyndaǵy Ashýra orazasy eń saýapty qulshylyq bolady», – dep aıtqan.
AShÝRA ORAZASYN TUTÝDYŃ ÁDEPTERI
Aıshadan (r.a.) jetken hadıste ol bylaı degen: «Ramazan paryz bolmaı turyp (adamdar) Ashýrada oraza tutatyn edi jáne sol kúni Qaǵbaǵa (jańa) jabý jabylatyn. Al Alla Ramazandy paryz etken kezde Alla elshisi (s.ǵ.s.): «Kim onda (ıaǵnı Ashýra kúni) oraza tutýdy qalasa, oraza tutsyn, al kim ony toqtatqysy kelse, toqtatsyn», –dedi».
Mýslımniń «Sahıh» jınaǵynda Ashýra kúni oraza tutý bir jyldyq qatelikterdi jýady dep aıtylsa, al qajylyq kezinde Arafat kúngi oraza eki jyldyq kúnáǵa káffarat bolady delingen. Bilim ıeleriniń túsindirýinshe, Ashýra orazasy Musa paıǵambarǵa qatysty, al Arafat kúngi oraza Muhammed paıǵambarǵa (s.ǵ.s.) qatysty. Sondyqtan, ár qulshylyqtyń ózindik orny bolǵanymen, Arafat kúninde oraza tutý Ashýra orazasynan góri abzal bolyp esepteledi.
AShÝRA KÚNI TEK BIR KÚN ORAZA TUTÝ DURYS PA?
Orazany Muharramnyń 10-shy kúni ǵana tutyp qoımaǵan abzal. Olaı etý qulshylyqta ózge din ókilderine uqsaý bolyp tabylady. Sondyqtan, orazany 9-shy jáne 10-shy kúnderde qatar tutqan jón. Al, 11-shi kúndi qosyp tutý «yqtııat orazasy» dep atalady. Qatarynan úsh kún boıy oraza tutý da saýapty iske jatady.
Rýbáııǵ esimdi sahaba áıelden jetken hadıste Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) Muharramnyń onynshy, ıaǵnı ashýra kúni tańerteń ansarlardyń aýyldaryna habarshy jiberip: «Tańerteń kim oraza tutpaǵan bolsa, kúnniń qalǵan bóliginde oraza ustap, aıaǵyna deıin jetkizsin, al kim tańerteń oraza ustaǵan bolsa, ary qaraı tuta bersin» dep habar taratady.
Mine, sodan beri musylmandar úshin Ashýra kúni oraza tutý saýaby mol mustahab amal bolyp esepteledi. Sondaı-aq, Muharram aıyndaǵy qulshylyq tek oraza tutýmen ǵana shektelmeıdi. Bul aıdy Alla qasıetti etkendikten zulymdyq ataýlynyń barlyǵynan aýlaq bolyp, kerisinshe Allanyń razylyǵyna jeteler qandaı da bir ǵıbadat túrlerin meılinshe kóbirek oryndaýymyz tıis.
