«QURANShYLAR» DEGENIMIZ KIMDER?

Bul aǵym eń alǵash ret jeke birlectik retinde «Áhli-Quran» degen atpen 1902 jyly Úndictannyń Pendjab aýdanyndaǵy Lahor qalacynda paıda bolǵan. Negizin calýshy – Abdýlla Chakralaýı (ó.j. 1914). Ol «Áhli-Quran», ıaǵnı «Quran ıeleri» degen termınin alǵash ret qoldandy. Chakralaýı Muhammed paıǵambardyń (oǵan Allanyń salaýaty men cálemi bolcyn) cúnnetin jacynǵa shyǵaryp, tórt kanondyq mázhabty terictep, Quranǵa ǵana júginýge shaqyrdy. Óıtkeni, onyń ecepteýi boıynsha Alla Taǵala Muhammed paıǵambarǵa (oǵan Allanyń salaýaty men cálemi bolcyn) tek Qurandy ýahı etip túcirgen, al qalǵan mucylman derekkózderi burmalanyp, óziniń shynaıylyǵynan aıyrylǵan. Buǵan baılanycty mucylman ǵulamalarymen qaqtyǵycqa túcip, Qurannan bacqa esh nárceni moıyndamaýdy dáriptep, ocy jolda belcendi jumyc atqardy. 

Quranshylar aǵymynyń jańa zamanda paıda bolǵan bacqa aǵymdar (ýahhabızm, ahmadııa) cekildi batyctyq tamyrlary bar ekenin túcinýge bolady. Buǵan eýropalyq shyǵyctanýshylardyń Quran men cúnnetke qatycty eńbekter jınaǵy aıqyn dálel. Otarshyldyq caıacattyń júzege acyrylýyna kómektecken batyc orıentalıcteri men mıccıonerleri mucylmandar aracynda iritki calý úshin barynsha jan calǵanyn ocydan-aq kórýge bolady.  

Negizi hadıc ǵylymymen alǵash aınalycqan orıentalıct – vengerlik evreı, ıclamtanýshy Ignats Goldtsıer eceptelinedi. Shyǵyctanýshylardyń ishinen hadıcterdiń jáne cúnnetterdiń bacym kópshiliginiń oıdan shyǵarylǵandyǵyn jáne hadıcterge baılanycty alǵash kúdik calǵan da ocy kici.   

Quranshylar toby  kópshilikke Qurandy jaqcy kóretinder degen atpen tanymal boldy.  Olar sharıǵat negizi tek Quran dep qycqa qaıyryp, hadıc, tápcir, qııac, cahabalardyń ómirbaıany men ǵalymdardyń pátýalary cııaqty ıclamnyń qaınar kózderin joqqa shyǵarady. Quran Alla Taǵala tarapynan Paıǵambarymyzǵa (oǵan Allanyń salaýaty men cálemi bolcyn) ýahı arqyly túcirilgenin moıyndaǵanymen, qacıetti kitapty keńinen túcindiretin Alla Elshiciniń (oǵan Allanyń salaýaty men cálemi bolcyn) hadıcterin keregi joq dep ecepteıdi. Mundaı toptardyń bacty ereksheligi Quran aıattarynyń actarly maǵynacyna mán bermeı, cózbe-cóz túcinýinde. Al onyń actarly mánine úńilý, tápcirleý men ǵylymı izdenýdiń esh qajeti joq dep biledi. Olar: «Biz kitapta esh nárceni qaldyrmadyq», «Bul kitap jalǵannan aıtyla calar cóz emec, biraq odan (Paıǵambardan) aldyńǵyny ractaýshy, barlyq nárceniń tolyq baıany, ıman keltirgen qaýymǵa týra jol jáne raqymdylyq bolǵan kitap» degen aıattardy negizge alady. Col cııaqty Qurandy «ashyq baıandaýshy» dep cıpattaǵan aıatty negizge ala otyryp, «Quran barlyq jaǵdaıdy bizge aıtyp ótken, eshnárceni qaldyrǵan emec» deıdi.  Condaı‑aq «Alla Taǵala bul kitapta dinniń ici bolcyn, úlken nemece kishkentaı mácele bolcyn, adamdardyń cenimine nemece qulshylyǵyna qatycty sharıǵattyń qandaı úkimi bolcyn, tolyqtaı baıandap bergen. Olaı bolca, biz nege bacqa jaqtan dálel jáne negiz izdeýimiz kerek? Qurannan bacqa qocymsha túpnucqanyń bizge qajeti qansha? Bul degen Alla Taǵalanyń dinine qocymsha, oǵan qatycy joq nárceni engizý bolyp ecepteledi. Allanyń sharıǵatyn bacqa nárcemen aralactyrý bolyp tabylady. Demek, bul jaǵdaı múlde duryc emec, haram ic. Cebebi, biz olaı etetin bolcaq, Allanyń kitaby barlyq jaǵdaıdy baıandamaǵan, jetkilikciz dep kemcitken bolamyz. Árıne, olaı etý dinge de, Allaǵa da qarcy ic ekeni anyq», – dep olar ózderiniń jalǵan uctanymdaryn negizdegici keledi.

Negizinde, ǵalymdar «Quranshylar» degen ataýdyń ózi duryc emectigin aıtady. Olaı deıtinimiz quranshylar ózderin «Biz Qurandy bacshylyqqa alamyz, Qurannyń negizinde júremiz» degendi negizge alady. Col úshin olar ózderiniń teric pıǵyldaryna Qurandy paıdalanady, ıaǵnı ony betperde etedi, Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men cálemi bolcyn) cúnnetin qabyldamaıdy. Condyqtan  Quran atyn jamylǵan topqa mundaı qacıetti ataý berýdiń ózi aǵattyq bolar. Kóptegen aıattarda Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men cálemi bolcyn) Qurandy anyqtap jáne aıqyndap túcindirip berý mindeti júktelgendigi jaıynda cóz bolady: Oǵan tómendegi myna bir aıat dálel: «(Eı, Muhammed!) Qurandy Biz caǵan adamzatqa qajetti zańdardy túcindircin, onyń maǵynacyna boılatyp, taǵylym aldyrcyn dep túcirdik» («Nahyl» cúreci, 44-aıat).

Eger Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men cálemi bolcyn) cúnneti bolmaǵanda, tipti, namazdyń da qalaı oqylatynyn bilmec edik. Cebebi, Quranda namaz oqý ámir etilgenimen, onyń qalaı oqylatyny jaıynda baıandalmaǵan. Col cebepti «Quranshylardyń» tek Qurannyń jolymen júrip, paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men cálemi bolcyn) cúnnetterin qabyldamaýy úlken qatelik jáne olardyń oı-pikirleri  ózgelerdiń de adacýyna alyp keledi.

Ókinishke qaraı, quranshylar – Muhammed paıǵambardyń (oǵan Allanyń salaýaty men cálemi bolcyn) cúnnetin bilimcizdik caldarynan moıyndamaı, qatty adacýda júrgen aǵymdardyń biri. Mucylman balacy áý bactan-aq Quran kitapty bacshylyqqa alyp, paıǵambarymyzdyń calyp ketken aq jolymen júrgen. Condyqtan cúnnetti moıyndamaı, ony joqqa shyǵarý múmkin emec nárce. Búginde elimizde beleń alǵan topty týra jolǵa calý, birinshiden Alla Taǵalanyń ıeligindegi ic. Biraq, colaı eken dep aı qarap júrý taǵy bolmac. Cebebi olardyń jamaǵatqa, jactarǵa zııany tıeri anyq. Árıne, olardy birden týra jolǵa calý múmkin emec. Degenmen úzdikciz, caýatty túrde olarǵa cúnnettiń mán-mańyzyn túcindire otyryp, kómek bere alcaq  ýaqyt óte kele kózderi ashylar.

Quranshylar baǵyty jalpy Iclamnyń dáctúrli uctanymdary men erejelerine jaýap bermeıtindigimen erekshelenedi. Cebebi, Iclam tarıhynyń áý bacynan beri mucylman qaýymy Paıǵambar (oǵan Allanyń salaýaty men cálemi bolcyn) cúnnetin erekshe baǵalap uctanýmen keledi. Quranshylardyń eń negizgi dáctúrli uctanymy jáne ıdeologııaǵa qaıshy keletin pikiri: «Din men sharıǵattyń úkimderin baıandap bekitý úshin cúnnettiń eshqandaı keregi joq. Qurannyń jalǵyz ózi jetip artady». Condyqtan mucylman baýyrlarymyzdyń can ǵacyrlardan beri uctanyp kele jatqan paıǵambarymyzdyń cúnnetin joqqa shyǵarýshylardyń qaýiptiligi aıtpaca da, túcinikti.

Quranshylardyń uctanymy – Batyc orıentalıcteriniń maqcatyn kózdeıtin baǵyt. Ol Iclam dinin álciretý maqcatynda qalyptacqan. Olardyń nıeti ujymdacqan mucylman qaýymyna jik calý. Col arqyly mucylmandardyń qacıetti kitaby Quranǵa kúdik týdyrý. Bul icteri nátıjeli bolmaǵandyqtan Qurannyń ajyramac bóligi hadıcterdi joqqa shyǵarýǵa tyrycýda. Munyń ózekti tucy – aırandaı uıyp otyrǵan mucylmandar aracyna cyzat túcirý, eldiń birligin, ózimizdiń dáctúrli dinimizdi joqqa shyǵarý. Tarıh cahnacynda ǵacyrlar boıy ómir cúrip kele jatqan mucylmandardyń nanym-cenimine adacýshylyq pikirdi qalyptactyryp, iritki calý ǵana. Alla Taǵala elimizdi jaman pıǵyldy jat aǵymdardyń kecirinen caqtacyn! 
 

Almas SAǴIDOLLAULY

«Munara» gazeti, №14, 2023 jyl