Qurandy «Quransha» oqý
Quran kárimdi óz deńgeıinde túsinip, ómirdiń ózegine aınaldyrý nemese ózine tıisti orny men rólin aıqyndaý áýelgi kezekte ol kitapty Alla Taǵalanyń kálamy dep bilip, ıláhı bastaýdan alynǵan málimettermen ómirdi qaıta jańartý úshin jiberilgenine ıman etýge ári «Quransha» oqýǵa baılanysty.
Qurandy quransha oqý degen sóz adamdy da, ǵalamdy da, qubylystardy da Quran ádisimen zertteý degendi bildiredi. Qurandy oqý ári Qurannyń oqy degen nárselerin oqý jańasha sıpatta ómir súrýge jeteleıdi. Ol – Qurannyń basshylyǵymen oqýǵa, paıǵambarymyz Muhammedtiń (s.ǵ.s.) úıretken tásilderimen oılanýǵa ári qubylystardyń aqıqatyn túsýge negizdelgen ómir súrý úlgisi. Onsyz da ómirge mán qosatyn nárse: oqý, oılaný, túsiný ári bar bolyp jaratylýymyzdyń bizge júktegen mindetteri turǵysyndaǵy is-áreket, nıetimizben óz qudiretimen bizge máńgilikti nusqaǵan Shynaıy Qudiret ıesine qaraı qadam basý emes pe?!
Quran sózdi Allanyń atymen oqýdy buıyrýdan bastaı otyryp, oqyǵan adamnyń neni uǵynatynyn, uǵynǵan nárselerimen tanym kókjıegin qalaı keńeıtetinin, kimmen tildesý baqyty buıyratynyn túsindiredi. Adam oqyǵan saıyn ózin tanyp, ózin taný arqyly ǵalam jaratylysynyń aqıqatyn túsinedi. Qurannyń úıretkenindeı oqýdy meńgergender biz sóz etken aqıqatty túsingende, barlyq jaratylysty óz qudiretimen ásemdegen Shynaıy Aqıqat Egesin tabady. Óıtkeni, oqý – Quranǵa ári Quran shaqyryp otyrǵan álemderge enýdiń alǵysharty. Oqymastan Quranmen tildesý qıyn. Tipti oqymaı turyp onyń sońynan erý de múmkin emes.
Oqý arqyly kisiniń jan-dúnıesi ózgeredi, óıtkeni ol bar oqyǵanyn óziniń boıyna sińiredi. Qurandy Alla meńzegen mándi negizge ala otyryp oqý, Quranǵa ený, Qurannan ózińizge oryn tabý − Quranǵa aınalý úrdisine jol ashady. Qurandy oqý sizdiń ómir súrý saltyńyzǵa nurly aıattar men ıláhı ustanymdardy engize otyryp, sizge onymen sińisý múmkindigin beredi. Oqýdyń Jaratýshy aldynda ózińizdi bildirý ekenin sezinip, oqylǵan árbir nárseden Allanyń adamzatqa degen úndeýin uǵa bilý kerek.
Oqyǵan saıyn qudiret ustahanasynyń jumys istep turǵanyn kóresiz. Sonyń negizinde ózińizdi qorshaǵan ortadaǵy qudiret naqyshtaryn tamashalap, Jaratýshy Iege qurmet kórsete bastaısyz. Tipti Onymen bólekshe tildesip, ózińizdiń alǵysyńyz ben boryshtarlyǵyńyzdy bildiresiz.
Oqyǵan saıyn Jaratýshynyń tek oqýmen máni aıqyndalatyn barlyq bolmystary sizge enteleı túsip, oqylý úshin mańaıyńyzǵa jınalady. Siz oqýǵa yqylas tanytqan saıyn kóz aldyńyzdaǵy barlyq perdeler túrilip, ǵalam kirpishteriniń barlyǵy: qurt-qumyrsqa, shybyn-shirkeı óziniń ishki mánin ashyp, «Qarashy, men qudirettiń qandaı belgisin tanytýdamyn» dep, eriksiz nazaryńyzdy ózine aýdarady.
Negizi, oqyǵan saıyn bar ekenimizdi jaqynnan sezine túsemiz. Sezinip, bizdi bar etýshige qol sozyp, járdem tileımiz. Bizdiń oqýymyzǵa saı ashyla túsken mán-maǵynalardan qolymyzdy bos qaıtarmaǵanyn sezemiz. Tipti, «Taǵy da oqyp, qoldaryńdy soza túsińder» deıtindeı.
Oqyǵan saıyn adamı kelbetimizdi de aıqyndaı túsemiz. Adamı qasıetterimizdi shyńdap, izgilikti is-áreketterimizdi arttyramyz.
Muzart shyńdardan qulap jetken qar sýymen tánimizdi tazalap jatyp, sana bıiginen jetken shabyt samalymen rýhymyzdy da pákteımiz. Bir qys boıy sol taýlardyń basyndaǵy úıilgen qar, ár kóktem saıyn búrshik jaryp kóktegen gúl, qysta aıaz bolyp qatqan aǵash butaqtaryna ıláhı qudiretpen daryǵan ómir, bir jaz boıy ár butaqtaǵy jemis bola alsańyz, oqı otyryp oqylǵanyńyz anyq. Tipti oqýdyń naǵyz ózi bolýyńyz da ǵajap emes.
Oqyp júrip Jaratýshymen tildeskenińizdi baıqaısyz. Oqyǵan nárselerińiz arqyly Jaratýshynyń sizge til qatqanyn sezesiz. Jaratýshymen tildesýdiń sheksiz baqyty sizdiń oqı túsýge degen yntańyzdy eseleıdi. Al siz ózińizden keıingi urpaqqa jańasha oqý men tamashalaý kókjıeginiń kartasyn beıneleısiz.
Oqı otyryp Jaratýshynyń sizdi kishigirim qalam, dápter ıa kitap retinde qoldanǵanyna tańǵalasyz. Jaratýshynyń sizdegi oqýǵa degen talpynys, qyzyǵýshylyq arqyly jańasha aqıqattar jazǵanyna ári jazǵandarynyń birshamasyn sizdiń boıyńyzǵa da beınelegenine qatty tańyrqap, sájdege barasyz.
Quran «Oqy» dep buıyra otyryp, ol buıryqtyń naqty kimge arnalǵanyn ashyq aıtpaıdy. Sirá, Qurandy oqyǵan ári ǵalamdy Quran arqyly tanýǵa umtylǵandardyń barshasyn meńzep, soǵan saı mindet júktegen shyǵar. Tipti atalmysh buıryq Quran kárimniń ózine de qarata aıtylǵan bolýy múmkin. Jaratýshy Quranǵa «Sen ǵalamdy oqy, tany, adamzat sen arqyly ǵalamdy tanysyn» dep buıyrǵan dep túsinsek, bul sózimiz aqıqatqa qaıshy keler me eken?!
Quran «Oqy» degen buıryq arqyly oqý isin bastatqan bolsa, ol oqý aldymen Rasýlalla (s.ǵ.s.) arqyly júzege asqan. Alla aldymen paıǵambaryn «oqyp», ýahı ilimimen baıytqan. Keıinnen Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) Quran arqyly ómirdi, jaǵdaıattar men qubylystardy jáne adamdy «oqyp», olardy ıláhı bilimniń aıasyna toptastyra bilgen. «Oqy» buıryǵy Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) tanymynda jańasha sıpatqa, joǵarǵy artyqshylyqqa ıe boldy. Adamǵa jarasymdy keıipte ómirdiń ımanmen astasqan eń mańyzdy ári qajetti talabyna aınaldy.
«Oqy» buıryǵy Rasýlallanyń (s.ǵ.s.) tanymynda Allany taný, Oǵan ıman etý, ımanǵa negizdelgen mádenıet qurý ári ıman mádenıetiniń kúsh alatyn bastaýy sekildi jańa, ornyqty maǵynany ıelendi.
Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) ıman mádenıetin quratyn kezde aıqyndaǵan, óziniń paıǵambar ekenin dáleldeıtin, ıláhı qudiret úshin jasaǵan árbir is-áreketine qarasańyz, áleýmettik ári jeke ómiriniń árbir tusyn «oqý» arqyly baǵalaǵanyn, ómirdiń ár deńgeıine laıyqty oqý isin qolǵa alǵanyn kóresiz. Rasýlallah (s.ǵ.s.) paıǵambarlyqtyń alǵashqy úsh jylyn «Darýl-ıslam» degen atpen tanylǵan, ishinde Quran oqylatyn, alǵashqy musylmandarǵa Quran úıretiletin ári Quranǵa negizdelgen ómir salty dáripteletin úıde ótkizdi. Belgili bir sanǵa jetkenge deıin Alla elshisi (s.a.s.) «Darýl-ıslamdy» belsendi oqý ári qulshylyq ortalyǵy retinde paıdalandy. «Darýl-ıslam» degen atpen belgili Ibn Árqamnyń úıinde ótken úsh jyl alǵashqy musylmandarǵa oqý arqyly ıman sińirilgen, oqý men qulshylyqqa negizdelgen ishki damýǵa kóńil bólingen bólekshe aralyq kezeń edi. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) odan keıingi jyldary Mádınany Islam astanasy etý baǵytyndaǵy júrgizgen barlyq is-áreketteri de onyń «Oqy» ámiri boıynsha qımyldaǵanyn kórsetýde. Aqaba kelisiminen keıin Mádınalyq musylmandarmen birge attanǵan Musǵab ıbn Úmeır (r.a.) barǵan elge «muqrı» esimimen ári mamandyǵymen tanylǵan. «Ál-muqrı» muǵalim, ustaz degendi bildiredi. Iaǵnı paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) shet elge jibergen elshisi ustaz bolatyn. Ásili túsine bilgenge oqytýshylar, muǵalimder, tárbıeshiler, ustazdar nemese mektepter arqyly Islamnyń nasıhattalýyna jol ashý Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) keıingilerge amanattaǵan paıǵambarlyq joba edi. Rasýlalla qolǵa alǵan ári (s.ǵ.s.) Mádına qalasyn Qurannyń «Oqy!» degen buıryǵyna saı jańadan qaıta qurdy. Osy turǵydan kelgende Mádına ıman men táýhıd mádenıetiniń astanasy ǵana emes, oqý mádenıetiniń de astanasyna aınalǵan. Sondyqtan mázhab arasyndaǵy keı talas-tartys kezinde Mádına jurtshylyǵynyń qalyptasqan is-áreketi dálel retinde sanalǵany beker emes. Iaǵnı keıbir mázhabtar qoǵamǵa qatysty dinı máseleniń pátýasyn anyqtaý kezinde áýeli Qurandy, odan keıin Paıǵambar súnnetin basshylyqqa alýmen qatar, sol kezeńdegi Mádınadaǵy sahabalardyń daǵdysyn da esepke alǵan. Óıtkeni Mádına jurtshylyǵyn Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) óz baqylaýynda ustap, Quran kárimdi negizge ala otyryp tárbıelegen edi. Qurannyń quqyqtyq úkimderiniń basym kópshiligi Mádınada túsken. Al Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bolsa, bul quqyqtyq úkimderdi sahabalarynyń kóz aldynda bar egjeı-tegjeıine deıin oryndap kórsetken. Osy sebepti olar máselelerdiń ózgelerge beımálim astaryn jaqsy meńgergen. Sondyqtan keıingi jyldarda týyndaǵan keleńsiz máselelerdi sheshýde sol kezeńdegi sahabalardyń ýahıǵa qaıshy kelmeıtin is-áreketteri asa mańyzdy edi.
Mádınada tikeleı Paıǵambarymyzdyń muryndyq bolýymen qurylǵan Sýffa medresesi, Paıǵambar meshiti men Darýl-qurra sekildi mekemeler qulshylyq orny bolýmen qatar oqý-aǵartýshylyq qyzmet atqarǵany da belgili. Bul Islam mádenıetiniń túp negizinde Qurannyń «Oqy!» degen buıryǵy men oqý-aǵartý isi jatqanyn baıqatý, tereń oıǵa berilý men zertteýge qulshyntatyn qasıetke ıe ekenin ańǵartý turǵysynan asa mańyzdy.
Quran búkil jaratylystar ishinde jumyr basty adamǵa «Oqy!» dep buıryq bere otyryp, onyń ımanı sanasyn qalyptastyrǵan. Bul buıryq Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) óte muqııat ári sezimtal qasıeti negizinde iske asyp, ýahı mazmunymen ári ýahıǵa saı ǵalamdy oqyp, tanýdaǵy tereń oılarmen tolysa túsken. Qos ómirdiń baqytyn kózdegen Islam mádenıeti búkil álemdi qushaǵyna syıdyratyn ǵalamdyq ustyndarymen dáýirler men ǵasyrlarǵa sáýle shashyp, óziniń kirshiksiz páktigimen qazirgi dáýirdi de nurlandyrýda.
G.Akjy «Qurannyń alǵashqy buıryǵy»
Aýdarǵan: Q. Baǵashar.
