QURAN JÁNE VIKTOR GIýGO (pálsapalyq-Esse)

Qazaq oqyrmandary frantsýzdyń áıgili jazýshysy Vıktor Gıýgonyń shyǵarmalarynan tól tilimizde oqydy ma, joq pa habarym joq eken. 

Al, oryssha aýdarylǵan «Chelovek, kotoryı smeetsıa» degen romanyn kózqaraqty qaýymnyń kóbi oqyǵan bolar dep, oılaımyn. Ári, osy kitaptyń sıýjeti boıynsha túsirilgen birshama kórkem fılmder de teledıdardan qanshama kórsetilgendikten «ezýi tilingen bala Gýınplen, sýqarańǵy Deıa qyz, olarǵa qamqor bolǵan kókbórini dos etken jıhangez Ýrsýs» jaıly habardar shyǵar, bálkı.

Al, óz basym bul ǵajap romandy frantsýz tilinen tike aýdarylǵan «InEEmtgıı hún» (Aýdarǵan: Bazaryn PúrEvbaatar, redaktor: Gúrbazaryn Amar. Ýlaanbaatar -1985 on) dep atalatyn mońǵolshasynan oqyp edim. Áldeneshe ret oqyǵandyqtan jeti júz betten turatyn kirpishteı kitaptyń túbi túsip, ishi ábden shımaılanǵan eken. 

Odan beri de qyryq jylǵa taıaý ýaqyt ótken. Biraq, bir qyzyǵy qazir Quran Kárimdi únemi oqyǵan kezimde ondaǵy keıbir aıattardyń mazmuny – osy kitaptyń oqıǵasy bastalatyn, bas keıipkerdiń búkil qupııasy pash etiletin, teńizge qashqan «komprachıkostar» dep atalatyn qoǵamdyq qylmyskerlerdiń is-áreketimen de, olardyń kemesi alapat tolqynǵa tap bolyp, tesilgen kemede sýǵa batatyn oqıǵalarmen de dálme dál úılesetinine tańdanatyn edim. 

Mine, sol sebepten de Esseniń taqyryby solaı qoıyldy. Ári, osy bir tylsym syrdy oqyrmanmen birge saralap kórsem degen oı da týǵan-dy. Óıtkeni, Quran Kárim búkil adamzatqa arnalyp túsken aqyrǵy  kitap ekeni anyq. Ári, adamzattyń eń aýqymdy qaýymdaryna túsken aldyńǵy úsh kıeli kitap sanalatyn Zabýr, Taýrat, Injıldiń de sonymen qatar basqa paıǵambarlarǵa túsirilgen kıeli paraqtardyń da búkil mán-mazmuny osy Quranda tolyq qamtylǵany kóptegen súrelerde baıandalady. 

Keıinnen ózderin hrıstıan sanaıtyn eýropalyq qaýym Qurandy ashyq moıyndamaı, aldyńǵy kitaptardyń mazmunynan qurastyrylǵan Bıblııany ózderiniń kıeli kitaby sanady. Bálkim, meniń aıtyp otyrǵan Qurandaǵy aıattyń mazmuny Bıblııanyń ishinde kezigetin bolsa tańǵalýdyń jóni joq. Óıtkeni, Quran aldyńǵy kitaptardyń búkil mazmunyn qamtyǵan dedik qoı.

Ári, bul romannyń jazylýy on toǵyzynshy ǵasyrdyń ortasy edi.  Ol ýaqytta Quran Kárimniń aǵylshynsha, frantsýzsha aýdarmalary shyǵyp qoıǵan kez. Óıtse, Vıktor Gıýgodaı ǵulama jazýshynyń Quran Kárimniń tárjimasyn oqyǵanyna da kúmán keltire almaımyz. Jazýshynyń sol zamandaǵy qatarlasy sanalatyn nemistiń Getesi, Orystyń Tolstoıy Islamǵa bas ıip, Muhammed paıǵambardy pir tutqandyǵy áldeqashan tarıhta ashyq-aıqyn bolǵan jáıt. Alaıda, bul jazbadaǵy maqsat, muny dáleldeý emes, edi. 

Osy «Yrjıǵan kisi» romanyndaǵy oqıǵalardyń álgi aıtylǵan aıattarmen sáıkestigin tanystyrý ǵana bolatyn. Sondyqtan, eń áýeli Gýınplenniń basynan keshken qıly taǵdyryn óte qysqasha túrde baıandap shyqsaq oqyrmanǵa bári de túsinikti bolady. 

On úshinshi ǵasyrdan on jetinshi ǵasyrǵa deıin Eýropanyń batysyndaǵy elderde, ásirese Ulybrıtanııada komprochıkostar dep atalatyn sol mańdaǵy ár túrli ulttardan quralǵan jeke top jas balalardy urlap, nemese satyp alyp, arnaıy daıyndyqtan ótken hırýrgter olardyń tabıǵı bet pishinin ózgertip, oıǵa kelmeıtin neshe túrli sıyqsyzdyqpen kúlkili etip shyǵarady eken. 

Sonsoń, osylardy eldi mekenderdi aralap shoý-mereke uıymdastyratyn taǵy sondaı toptar satyp alatyn bolǵan. Iaǵnı, bul sol zamandaǵy baılyq pen bılikke mastanǵan aq súıek qaýymnyń kúlip máz bolý úshingi ermegi bolsa, bylaıǵy sorly tobyrdyń da bir aýyq kóńil kóteretin qyzyǵynyń bir túri bolsa kerek. 

Biraq, sol eldi kúlkige qaryq qylyp júrgenderdiń artynda adamdardyń aıanyshty taǵdyry jatyr degendi joǵarǵy, tómengi áýeıi tobyr tipti de eskermeıtin ádepki kóriniske aınalǵany sonsha, ol ýaqyta da dál qazirgi kúnimizdegi mán-mazmunsyz sahna saıqymazaqtaryndaı qoǵamnyń bir rýhanı derti meńdegen kez sekildi.

Mine, osy ǵasyrlardaǵy bıleýshi bolǵandardyń biri Ekinshi Iakov degen bul komprachıkostardy óz saıası paıdasyna qoldanǵan, olarǵa zań boıynsha tıispegen. Qaıta, óz bıligine qaýip tóndirýi múmkin deıtin ústem baqtalastaryn «búlik shyǵarýshy» degen syltaýmen búkil otbastarymen ustap, tas-talqan etken. Al, olardyń bala-shaǵasynan osyndaı bet-aýyzy tanylmastaı ózgergen «jandy maskalardy» jasaıtyn áreketterge kózjuma qaraǵan. Mundaı jaǵdaıda tómengi qara tobyrdyń bala-shaǵasynyń komprachıkostar arqyly urlanýy degen ánsheıin kórinis bolǵan shyǵar. 

Sodan da bolar, ol kezde osy sumdyqty biletin eýropalyq eldiń analary balalaryn «Jylama, káne! Komprachıkostar kele jatyr!» dep, qoryqtady eken.

Áıtse de, joǵarǵy bılikter aýysyp, dúnıe tóńkerilip, qaıta aýyp jatatyn qoǵamnyń zańy boıynsha, Iakov sekildi jaýyz basqarýshylardyń ózi jazalanyp, jer aýdarlyp, ornyna kelgen jańa bıleýshiler, endi komprachıkostardyń sońyna sham alyp túsetin qatal zań shyǵarǵan. Olardy ustaǵan jerde darǵa asyp, aıdalada temir buǵaýǵa salbyratyp ilip qoıatyn bolǵan. 

Sondaı bıleýshiniń biri Úshinshi Vılgelm kezeńinde komprachıkostar Ulybrıtanııa mańynan Ispanııaǵa qaraı iz jasyryp qashyp-pysý bastalǵan. Mine, Gýınplen de sondaılardyń qolyna túsip, mazaqqa ushyraǵan bala.  

Romannyń alǵashqy taraýy «Portlend múıisinde» degen atpen bastalady. Dál on jetinshi ǵasyrdyń sońǵy jyldary bolsa kerek, osy óńirden alty-jeti komprachıkostar Ispanııadan jasyryn kelgen shaǵyn kememen qar burqap, teńizden daýyl soǵyp turǵan qystyń kúni eshkim kórmeıtindeı teńizdiń jartasty qoınaýynda tyǵylyp turyp, ashyq teńizge shyǵyp qashady.

Shaǵyn jelkendi kemeniń kaptıtany men eki ǵana matrosy bar, olar da baıaǵydan osylarǵa qyzmet etip júrgenderge uqsaıdy. Al, bular ózderimen birge ertip júrgen on jastan endi ǵana asqan ul balany dál keter sátte, kemege kirgizbeı ıen jaǵalaýǵa qaldyryp kete barady. 

Túkke túsinbegen bıshara bala, ústinde jyrtyq kúrdeden ózge túgi joq, jalańaıaq qalpy qardy burqaqtan yqtaı teńizden alystap qurlyqqa qaraı basy aýǵan jaqqa júre beredi. 

Kemeden qalǵan kezi kún jańa batqan keshki ýaqyt edi. Ábden qarańǵy úıirilgen dúleı túnekte kele jatyp álgi ul, jylaǵan balanyń daýysyn estıdi. Jalǵyzdyǵyna dem bergendeı álsiz únge qulaq túrip qaı jaqtan shyqqanyn shamalaıdy, dybys birde shyǵyp birde úzilip ketken saıyn toqtaı qalyp baıqasa, dál aldyndaǵy qaraýytqan sulbadan estilip jatqanyn kóredi. 

Barsa, qımylsyz jatqan áıeldiń qushaǵyndaǵy oraýly sábı eken. Gýınplen qoryqpaı ony qolyna alyp, ústindegi kúrtesin sheship oljasyn orap alady. Ózi jalańash qalsa da dirdekteı júrip, tún ortasynda bir eldimekenge ázer jetedi. Sodan jaǵalaı júrip esik qaǵady, bir de bir adam úıiniń esigin ashpaıdy. Sóıtip, ábden úsýge taıaǵanda selen shetinde qaraýytyp turǵan kúıme-arbanyń astynan qasqyr yryldaıdy. Osy dybyspen kúımeden shyqqan adam, qańǵyp kelgen balany jataǵyna kirgizip pana bolady.

Bul adam osy romannyń bas keıipkeriniń bireýi, san-salaly bilimdi, jalǵyz basty adam Ýrsýs edi, al yryldaǵan qasqyr osy ıesiniń senimdi dosy Goma bolatyn.

Al, Gýınplenniń qar astynan taýyp alǵan sábı bala bolsa, osy kitaptyń pálsapalyq ǵajaıyp áýeni ispetti sýqarańǵy qyz Deıa edi. Ýrsýs baladan jaǵdaıdy bile sala qar astyndaǵy áıelge tún ishinde kómekke jóneledi, balanyń izin qýalaı júrip ony tapsa da aqyrǵy qýatyn sábıine arnap ózi úsip ólgen panasyz kedeı áıel ekenin bilip qaıtady. 

Osy az ǵana oqıǵanyń ózinen qoǵamnyń da, adamdardyń da qatigezdigin baıqaý qıyn emes, biraq jyly júrekti adamdardyń da bar ekenin, osyndaı sýyq qoǵamdy jyltyp turǵanyna da eriksiz ılanasyń. 

Sóıtip, Ýrsýs óziniń talǵajaý etip otyrǵan pisirýli az-muz kartobyn Gýınplenge berip, bir urtam sútin sábıge emizedi. Tańerteń biteý páýeskesiniń terezesinen túsken kúnnen uldyń ezýi tilingen yrjıǵan túrin kórip ah ursa, túsken sáýlege miz baqpaı qatyp qalǵan sábı qyzdyń jansyz kózin kórip basyna kelgen taǵdyrǵa jáne qaıran qalady. Biraq, osy panasyz balalarmen birge Ýrsýsqa bereket te qosa kelgeni, Qudaıdyń bárin baqylaýshy, ózi qalaǵan qulyna jaqsylyq jasaýshy ekenin jazýshy tylsym astarmen oqyrman qaýymǵa ańtatqandaı. 

Endi, jazbamyzdyń negizgi taqyryby sanalǵan álgi qashqyn komprachıkostarǵa oralaıyq. Olar, óz bastaryna pále bolyp jabysatyn, óz qoldarymen jasaǵan qııanattary dálel bolatyn ul balany ádeıi ıen jaǵaǵa qańǵytyp ketedi. Bul áreketteri balany ólse ólsin, degenderi ekeni aıdan-anyq. Óz jandary sonsha qymbat bolǵanda balanyń jany olarǵa eshteńe emestigi, olardyń adam pishindi qubyjyq ekenin pash etkendeı.

Biraq, Qudaı eshbir oqıǵany qalt jibermeıtini sekildi, adamdardyń bul áreketin de ádildikpen sheshkeni aıan boldy. Búkil pále qurlyqta dep záreleri ushyp, endi ashyq teńizge shyǵyp, kóńili jaılanǵan qylmysty toptyń qýanyshy uzaqqa barmaıdy. 

Alaı-dúleı daýyl olardy dittegen baǵytynan bura jóneledi. Iaǵnı, shoǵyr jartastary teńiz betine shyǵyp jatatyn qıǵash múıiske qaraı aıdaıdy. Qańbaqtaı ushqan kemeni jartastardyń arasynan ary-beri burýmen áreń-áreń eńserip, endi aman qutylamyz ba degende eń shetki jartasty keme shala soǵyp janap ótedi. Jartastar artta qalady. Dál osy kezge deıin ońdyrmaı soqqan daýyl da pyshaqpen keskendeı kilt tıylady. 

Daýyldan qańǵalaqtaı ushyp toqtamaı kele jatqan keme de qaıranǵa túskendeı bir orynda tapjylmaı aınalshyqtap toqtaıdy. Kemedegiler alǵashynda buǵan qýandy. Daýyl toqtady, es jıyp etek jaýyp alamyz, dep. Sóıtse, kaıýtadan júgirip shyqqan matros kemeniń bir jaǵy jartasqa soǵylǵanda tesilip ketkenin, sodan sýdyń toqtaýsyz ishke ene bastaǵanyn habarlaıdy. Bul kemeniń sýǵa batý qateri bastaldy, degen sóz edi.

Dál osy sátte, jańa ǵana ý-shý bop sóz estirtpeı ulyp turǵan teńiz de qulaqqa urǵan tanadaı tym-tyrys bolyp, aspandaǵy julqyna ushqan bulttardyń ilegi endi, mop-momaqan appaq maqtadaı qol sozym tóbege tónip kelip, qapalaqtap qar jaýa bastaıdy.

Jańa ǵana daýyl men dúleı tolqynnan úreıi ushyp jantalasqan kapıtan endi, myna tynyshtyqtan tipti shoshyp, janyn qoıarǵa jer tappaı arpalysady. 

Nege? Óıtkeni, álginde ǵana qorqynyshty qatty qozǵalys bularǵa qaýip tóndirse, endi, myna únsiz tynyshtyq odan da qaýipti bolyp shyqty. Óıtkeni, úp etken jel joq. Kemeni qarǵa adym jerge de apartyn eshbir kúsh joq! Eger, sál jel bolǵanda ǵoı, jelkenderdi olaı-bulaı buryp jaqyn turǵan jaǵaǵa jetip barar edi, sóıtip aman qalar edi. Átteń!

Endi, eshbir qaıran joq, eshteńe de isteı almaı az ýaqyttan keıin teńiz tuńǵıyǵyna kete barý ǵana qalǵan. 

Áıtsede, jan tátti, olar az ýaqyt bolsa da tirshiliktiń balaǵyna jabysa turý úshin baǵana kemege ózderi salǵan búkil qajet buıymdaryn túgel teńizge laqtyrady, eshteńe de qaldyrmaıdy. Kapıtan endi, ne qaldy dep aıqaılaıdy. Sonda, komprochıkostardyń basshysy doktor: «Endi, teńizge bizdiń jasaǵan qylmysymyzdy laqtyrý ǵana qaldy!» deıdi. Sol sátte bári osy sózden selk etip shoshyp, Qudaı táýbalary esine túsendeı tynyp qalady. Doktor taǵy da:

«Káne, báriń teńizge kúnálaryńdy laqtyryńdar! Kúnániń bári bizdiń kókiregimizdiń tereńinde jatyr! Kemeni sýǵa batyrǵan daýyl emes, bizdiń sol kúnámiz! Endi, deneńdi qutqarý adyra qaldy, kóńilińdi ǵana tazartyp qutqaratyndaı sál ýaqyt bar!» deıdi. Bári osy sózge uıyp, ashyq palýbanyń ústine tize búgedi. 

Doktor, búkil qylmystaryn sonyń ishinde Gýınplen atty balanyń kimniń balasy ekenin, ony qashan, qalaı urlap, qaıtip túr-pishinin ózgertkenin sál buryn ózi jazǵan qaǵazynan túgel oqıdy. Endi, myna otyrǵandardyń bárine, osy hatqa qoldaryn qoıýdy buıyrady. Osylaı, ǵana qylmystaryn moıyndap, túnek teńizdiń túbine ketip tunshyǵyp ólý jazasy kútip turǵanyn aıtady. 

Qandy qol qylmyskerler eshqaıda qashyp qutyla almaıtyn aqıqattyń dál aldynda qylmystaryn moıyndap, pergament qaǵazǵa óz-óz qoldaryn qoıýǵa májbúr bolady. 

Sóıtip, ol qaǵazdy qaterge ushyraǵandardyń sol kezdegi tásili boıynsha, sýǵa batpaıtyn, dymqyldyq kirmeıtindeı qutyǵa salyp teńizge laqtyrady. Ózderi de, túnek túnniń astynda tuńǵıyqqa batqan kememen birge qar degen aq kebinge oranǵandaı, teńizdiń qap-qara tymyq aıdynynda bastary sońǵy ret qylt etip máńgige joǵalady. 

Iá, romanda uzaq sýrettelgen osy kórinister, Qurandaǵy aıattardyń túsindirme maǵynasynda qalaı baıandalǵynyn aıtýdyń sáti endi, ǵana keldi: 

«Shuǵara súresi,  30-aıat: Bastaryńa kelgen pále-jala óz qoldaryńmen istegenderińniń kesirinen. Biraq, Alla onyń kóbin keshiredi. 

32-aıat: Teńizde taýdaı kemelerdiń júzýi de Allanyń qudiretin kórsetedi. 

33-aıat: Eger, Alla qalasa, jeldi toqtatady da, kemeler teńiz ústinde turyp qalady. Mine, osynyń ózinde árbir sabyr saqtaýshy, shúkir qylýshy úshin kóp ǵıbrat bar ekeni anyq.  

34-aıat: Nemese, olardyń qylmystary saldarynan kemedegilerdi sýǵa batyryp jazalaıdy, ne kóbiniń kúnásin da keshiredi.» 

Mine, Qurannyń kemel tili, sonyń ózinde basqa tildegi tárjimasynyń ózi adamzattyń búkil áreketin az sózben ańdatyp turǵanyn baıqaý qıyn emes. 

Romannyń oqıǵa órbýi Ýrsýs asyrap alǵan eki balanyń erjetip ózine kómekshi bolǵanymen, Ýrsýstyń ózi oılap tapqan sketch-kórinisterin endi at jegip júretindeı etip úlkeıtip alǵan kúımesinde kóshpendi sahna etip oınaǵanda Gýınplen men Deıa da ártis bop qalyń kórermendi tánti etýimen jalǵasady. 

Ári, ezýi tilingen Gýınplendi kim kórse boldy kúlkige qaryq bolardaı yrjıǵan túrin mazaq qylsa da, al onymen birge ósken sýqarańǵy Deıa Gýınplendi ystyq júregimen jaqsy kóretindigin jazýshy jan tebirenter talaı Epızottarmen jerine jetkize sýrettegen. Bul shaqta Ýrsýs, Gýıplen, Deıa úsheýi shyn baqytty edi. 

Osyndaı qýanyshqa toly kúnderiniń birinde aqsúıek lordtardyń bireýiniń sylqym qalyńdyǵy bulardyń oıynyn kórip Gýınplenge kóz tigedi. Ony ózine ermek qylyp kóńil kótergisi keledi. Sóıtip, oqıǵa shınelisedi. Gýınplennen sál sát ajyrasa jany qosa ketkendeı qınalatyn Deıaǵa da qater tónedi.

Mine, osy qarsańda baıaǵydaǵy teńizge batyp ketken komprachıkostardyń joldaǵan qumyrasy teńiz jıeginen tabylǵan edi. Ony sol kezdegi arnaıy úkimettik qyzmetkerler oqyp, tanysýǵa tıis eken. Sóıtse, talaı jylǵy izdeýdegi áldeqandaı aqsúıek lordtyń balasynyń deregi álgi qumyradan shyǵady. Jáne osyǵan qatysty bir kúdiktini ustap, túrmede aýyr azappen qylmysyn moıyndatady. Sóıtip, arnaıy qyzmetshiler kóp qınalmaı-aq, onyń kóshede kórinis jasaıtyn «yrjıǵan jigit» Gýınplen ekenin anyqtaıdy. 

Sonymen, joǵarǵy bılik az ýaqytta-aq, Gýınplenniń búkil quqyn ózine qaıtaryp, kóshedegi jalańaıaq jarly, aıaqastynan saltanatty saraıdyń ıesi, ulanǵaıyr jerdiń qojaıyny ári eldegi bılikti júrgizip otyrǵan lordtar qaýymynyń teń dárejeli múshesi bop shyǵa keledi. 

Aqsúıekterdiń arnaıy kıimine malynǵan Gýınplen lordtar saraıynda tanystyrylyp basynan keshkenderi men óz sózin aıtýǵa tıisti bolady. Biraq, Gýınplen ómirdegi, aınaladaǵy ózi kýá bolǵan ashy shyndyqtardy sóılegende, mundaıdy estip kórmegen toǵyshar lordtar qarqyldap kúle bastaıdy, ony aqymaq sanap mazaqqa aınaldyrady.

Bul kezde úkimet qyzmetshileri dańqty lord Gýınplenniń atyna kir keltiredi, dep Ýrsýs pen Deıany qaladan qýyp ta jibergen edi. Júrgeli turǵan kemege otyrǵyzyp alys bir jaqqa ketýge buıyrady. Gýınplennen aıyrylǵan Deıa bolsa, jaınap turǵan gúldiń ilezde qýraǵanyndaı sylq túsedi. Júregi álsirep esinen tanady.

Joǵarǵy qaýymnyń mynandaı mazaǵyna tap bolǵan Gýınplen ústindegi qymbat kıimderin jan-jaqqa laqtyryp tastap, óziniń súıiktilerin izdep kelse olardyń bul jerden joq bolǵanyn estıdi. 

Eger, olar bolmasa, Gýınplenniń de endi, ómir súrýiniń esh quny qalmaǵan edi. Ol kópirge shyǵyp, tómendegi ózenge qulaýǵa qamdanyp turǵan kezde, birdeńe sybyrsyz kelip qolyn ıiskeıdi, qarasa kókbóri Gomo! 

Ol óz ıelerinen qalyp Gýınplendi ańdyp júrgen bop shyqty. Jańa ǵana ómirden kúder úzip turǵan Gýınplen qýanyshtan júregi jarylardaı bolady. Gomonyń artynan ere júgiredi. Endi, bolmasa, zákirin aǵytyp ketýge shaq qalǵan kemege Gýınplen de jetip úlgeredi.

Gýınplendi kórgen Ýrsýs eki kózinen jasy parlap qýanyshtan sileıip turady. Gýınplenniń sál tyqyrynan da aınymaı tanyıtyn ólim halindegi Deıa kenet kózin ashady. Ómir qaıta oraldy! Aıtyp sóz jetkisiz shattyqtyń shýaǵy tóńirekti nurǵa bólegendeı ǵajaıyp mezet ornaǵan edi. 

Túk kórmese de Deıanyń aınadaı jaınaǵan qos janary jarqyrap, aq gúldeı úlbiregen názik deneli sulý Deıa, ádemi eki qolyn alǵa sozady. Bir sát qýanyshtan daýysy sańq ete túsedi: «Gýınplen!!! Men seni kórip turmyn! Jaryqty kórip turmyn! Men bárin kórip turmyn!!! Qandaı ǵajap, men baqyttymyn!» dep. 

Iá, bir sátte bári baqyt qushaǵyna qaıta oralǵan-dy.

Sol-aq eken, Deıa shalqalaı qulap jyǵylady da, ásem erinderi bozaryp, súıkimdi muryny sońǵy tynysyn toqtatady. 

Endi, Ýrsýs ta, Gýınplen de bul dúnıede júrýdiń máni qalmaǵan edi. 

 

Abaı MAÝQARAULY

30.11.2022