QULJABAI SÓZDERI

Quljabaı Edil, Jaıyq boıyndaǵy Kishi júzdi aralap kele jatsa, jolaıy kez bolǵan bir jas atynan túsip, qol qýsyryp sálem berip, amandyq surasypty.

- Balam, qaı aýyldikisiń, atyń kim? – deıdi Quljabaı.

- Smaıyl aýylynan, atym – Juman, Joldy balasymyn. Arǵynnyń ataqty bıi bizdiń aýylǵa bettep keledi degendi estip, sizdiń aldyńyzdan shyǵyp qarsy alyp, úıge aparyp qonaqasy berip, batańyzdy almaq edim.

- E, balam, talabyń durys, biraq kelin bı me, álde óziń bısiń be?

- Ózim?

- Onda basta, – depti Quljabaı.

Qonaǵyn qarsy almaq bop ozyńqyrap úıine jetken Juman:

- Qatyn, kórpe sal, mal soıamyn, qazan as! Arǵynnyń ataqty shesheni

Quljabaıdy úıge shaqyryp keldim, batasyn alaıyq, – depti.

- Óı, qoıshy! Kir jýýdan qolym tıetin emes, dalada qańǵyp júrgen shaldy áýlıe qylmaı, joǵalsyn ári. Kisi kútetin jaıym joq, – depti qatyny. Juman erkektik kórsetip, baıqap kóredi, kónetin qatyny bolmaıdy. Olaı deıdi, bylaı deıdi, úıdiń ishi azan-qazan, yń-jyń bolyp jatqanda úı syrtyna Quljabaıda jetipti. Bárin estip turyp «Juman-aý, Juman» dep daýystaǵan soń, alqam-salqam bolyp, tósi ańqıǵan Jumanǵa Quljabaı:

Atań jaqsy bolsa – el turaǵy,

Erdiń aty jaqsy bolsa – óz pyraǵy.

Qatynyń jaqsy bolsa – meımanyńnyń turaǵy,

Balań jaqsy bolsa – dúnıeniń shyraǵy.

Aty joqtyń atasynyń quny ketedi,

Balasy joqtyń nazy ketedi,

Qatyny jamannyń meımany ketedi,

Hosh-saý bol! – dep jónine ketipti.

 

***

Dosbol bı el aralap júrip, jolda Quljabaı bıge jolyǵypty. Jón suraspaı:

Qopa degen jerden shyqtym,

Arǵyn degen elden shyqtym.

Tosyn degen jerge baramyn,

Qazybek degen erge baramyn, – depti.

Sonda Quljabaı:

Tosyn degen jerden shyqtym,

Ǵalym degen baıdan shyqtym,

Aǵyp jatqan maıdan shyqtym.

Ońbaǵan, qara qypshaq óziń qaıdan shyqtyń? – depti.

Sóıtip, ekeýi tanysyp júrip ketipti.

 

***

Dosbol datqa el aralap júrip Quljabaıdyń aýylyna kelip, úıine túsip, qona jatyp áńgimelesip dıdarlasypty. Bir kúni uzaq áńgimeden keıin salǵan tósekke jataıyn dep sheshine bastaǵanda Dosbol ózine kúbirlep:

Saǵat degen nemene?

Aǵat degen nemene?

Qyzyq degen nemene?

Shyjyq degen nemene? –

degenin Quljabaıdyń qulaǵy shalyp qalyp, aıtqan eken:

Jaqsymenen sóılesseń,

Saǵat emeı nemene.

Jaman menen sóılesseń,

Aǵat emeı nemene.

Jaqsy qatyn alǵanyń,

Qyzyq emeı nemene.

Jaman qatyn alǵanyń,

Shyjyq emeı nemene.

 

***

Shegenniń Qazybegi qartaıǵan Quljabaı bıden: «Kárilikke ne em?» dep suraǵanda, ol:

Kárilikke súıemel tórt nárse.

Birinshi – iship-jeıtin yryzdyǵy.

Ekinshi – kútýshisi.

Úshinshi – taza kıimi.

Tórtinshi – jumsaq tósegi bolsyn.

Osy tórteýi kári ómirdiń shıpasy, - degen eken.

 

***

Bulbuldan sheshen bir qus joq,

Barmaqtaı-aq qarasy.

Oqtan jyldam ajal joq,

Tyrnaqtaı-aq jarasy.

Kóńiliń qalsa jaqynǵa,

Alystyǵyn aıtaıyn –

Jer men kóktiń arasy.

 

***

Qaıyrly baıdyń belgisi,

Aıdyn shalqar kólmen teń.

Qaıyrsyz baıdyń belgisi,

Japandaǵy shólmen teń.

Qas jaqsynyń belgisi,

Qazýly jatqan jolmen teń.

Qas jamannyń belgisi,

Mal jýymas jermen teń.

Jaman bolsa ul balań,

Kózge kúıik, jynmen teń.

Jaqsy bolsa qyz balań,

Qyz da bolsa ulmen teń.

Jaqsy bolsa qatynyń,

Kúlimdegen kúnmen teń.

Jaman bolsa qatynyń,

Úı artynda jaýmen teń.

Ot basynan shý ketpes,

Qańtarda qatqan muzben teń.

 

***

Batyr emeı nemene,

Jaýdy japyryp basqan jigit.

Qorqaq emeı nemene,

Jaý degende sasqan jigit.

Jasyq emeı nemene,

Maıdan jerden qashqan jigit.

Baıdy baı dep pysqyrmas,

Eńbegimen asqan jigit.

 

***

Adam joq bul dúnıede ólem degen,

Qarańǵy tar laqatty kórem degen.

Basqan iz, kórgen qyzyq bári qalyp,

Basyńnan óter dáýren kóleńdegen.

Júıriktiń babyn tapsań shappaı qalmas,

Jylanǵa jaqyndasań shaqpaı qalmas.

Qul qutyrsa qumǵa da qarmaq salad,

It qutyrsa ıesin qappaı qalmas.

 

***

Quljabaı bıdiń balasy Qýanbaı bı bolypty. Biraq ony halyq jaqtyrmaıdy. Sonda Quljabaıdyń balasyna aıtqan sózi.

Qara arǵymaq arysa,

Qarǵa adym jer muń bolar.

Qara bıiń qartaısa ishinde,

Jastyǵyna zar bolar.

Han azǵany ishinde,

Parasyz aıtqan bıligi,

Qara qyldy qaq jaryp,

Eki jurtyń jyn bolar.

Qozy buty, qoı sany,

Úı arasy daýyna,

Atqa minip aralar,

Ótirikpen qaralar.

Halyq kóńilin jaralar,

Qosshylary para alar.

Ádil bılik aıta almaı,

Shýlaǵan arty shań bolar.

Bala-qatyn biledi,

Izdegeni zań bolar.

 

***

Jamanǵa isiń salma saǵyń synar,

Ógizdi órge salma qanatyń talar.

El bıleıtin jigittiń –

Etek-jeńi keń bolar.

Qoshqar bolar toqtynyń

Tumsyqtary dóń bolar.

Dıhanshy bolsań qos ógiziń teń bolar.

Aqylyń Aplatondaı bolsańdaǵy

Jaqsylaryń aldynda birer aýyz sóziń kem bolar.

El azsa jaqsysy ketip jamany qalady,

Kól azsa qarany ketip tabany qalady.

Qopa azsa basqasy ketip qabany qalady.

Aǵaıynyń jaman bolsa armanyń ketedi,

Atyń shaban bolsa sabaı-sabaı dármeniń ketedi.

Qatynyń jaman bolsa jıǵanyń ketedi,

Táýekeliń joq bolsa ımanyń ketedi.

Basyńnan baqyt ketse –

Eki úıińiniń biri, egizińniń syńary ketedi.

Baqytyń qaıta qonsa –

Ketken ıtteriń esigińnen qarap jylmań etedi.

 

***

Jaǵalbaıly Dónenshe bı el arasyndaǵy bir sharýalarmen Shegen bıdiń úıine kelipti. Ony Shegenniń áıeli Aıǵan unatpaı sóıleı bastaıdy. Munyń bárin úı syrtyna estip kelgen Dónenshe úıge kirip otyrǵannan keıin:

- Shegen degen qatyny basyna shyqqan jazǵan eken ǵoı.

Erden ıman qashyrar,

Tili shaıpaý dolylar.

Áıeli sharýa bolǵannyń,

Eri dáýletke jolyǵar.

Qarashy tartyp qolyna,

Qazynaǵa jolyǵar degen sóz bar edi. Mynaý Shegenniń áıeli kelgen qarashasyn qashyrmasa qarashyny keltiretin qatyn emes qoı, – deıdi Dónenshe bı. Muny kútýshi jigitterdiń biri Shegenge aıtady. Shegen:

- E, ol sóıtedi ǵoı. Maǵan Quljabaıdy shaqyryńdar, - dep Qyryqmyltyq Quljabaıdy shaqyrtyp alady. Quljabaı kelip mán-jaıdy bilgesin, ózi Dónenshe bıdiń aýylyna attanady. Barsa Dónensheniń bir áıeli jigitshilik isteıdi eken. Bıdiń ózi ony teńdikke almaı, kemdik qylypty. Muny bilgen Quljabaı Shegen aýylyna qaıta kelip, Dónenshe bı jatqan úıge sálemdesip kiredi. Sóz arasynda retin taýyp:

- Burynǵynyń sózi bar,

Has dushpanyń tabylar,

Qasyńda jatqan qatynnan.

Art ketedi ushynsa,

Aýyzdaǵy asyńnan.

Ajalyń kelse ólesiń,

Astyńdaǵy atyńnan.

Násil-nasap azady,

Kezdesken jaman qatynnan.

Syryń syrtqa shashylar,

Týysqan jaman zatyńnan, - degen sóz bar, jigitim. Elde áıeliń nesheý bolady?

Dónenshe bı:

- E, Quljabaıym, áıelim úsheý edi. Úsheýi úsh aýyl edi. Eń kishisiniń jardan jastyǵy boldy. Qoǵadan tósegi boldy, artynan ósegi boldy. Sodan teńdikke alynbaı kemdikke alynyp, úsh aýylymdy bir aýyl ǵyp ustap otyrmyn. Iapyrmaı, bıim-aı, bul áıel zatyna ne aıtýǵa bolady?! Osylarǵa qaraǵanda áıel úshin erdiń basyn qalaı kemitýge bolady? Ie, Quljabaıym, burynǵynyń sózi bar «toqty sek shyqsa qunan azat bolady» degen. Eki eldiń arasyn ustaı biletin qamyń bar eken. Osy jumysty óziń atqarsań saǵan tapsyrdym. Budan bylaı Shegen ekeýimiz qatyn-balanyń janynda jatatyn-aq jaıymyz eken, - dep keıin qaıtyp ketipti.

Qoljazba qorynan

 

***

Zamanynda bı atanǵan qyryqmyltyq Quljabaı kóp jasapty. Biraq dosmarǵyn Úrkimbaı, ojan Qudabaılarmen qadirles bolǵan ataqty bı de qartaıady. Ol halyq aqyny Nurqan Ahmetbekovtiń «Esim seri» jyryndaǵy:

«Esimniń mine osyndaı áńgimesi,

Bul hıssa áńgimeniń tárjimesi.

Ishinde birge bolǵan Quljabaı bı,

Keńestiń sonan qalǵan kóp júıesi», dep jyrlaǵan Quljabaı.

Sodan bir kúni qolpashtaǵan kóp kelip:

- Qadirli bıeke, aldyńyzǵa júgingenniń bura tartyp, jaqyny úshin ádildikten taıdy, qııanat jasady degen jeri joq. Bılikke de, bitimge de adal boldyńyz. Biraq jas bolsa birazǵa jetti, endigi ǵumyr jelkildegen quraqtaı, syldyrap aqqan bulaqtaı, toqtaý bermes ómir bar, erteńge artar úmit bar – jastardiki. Halqyńyz aman turǵanda atyńyz óshpes, al endi kózińizdiń tirisinde myna Tekebaı balańyzǵa batańyzdy berińiz. Ózge emes, tizgindi bı balasynyń ózi ustasyn. Tekebaıdy bas bı etip saılaıyq dep qolqa sala kelip otyrmyz, – depti.

- Eı, qatar júrgen qurby-qurdas, dos, baýyr, qadirlesterim-aı, qartaıǵanymdy ózim de sezip, bilip júrmin ǵoı, biraq elge ádil bılik, ádil sóz aıtý árkimniń mańdaıyna jazyla bermeıdi, sondyqtan da mal baǵýǵa jaralǵan adamdy el baǵýǵa qoıǵanymyz qalaı bolar eken? Tekebaıdyń meniń balam ekeni Allaǵa aıan. Ásilinde, balam da bolsa Tekebaı el baǵýǵa jaralmaǵan, urdajyq batyrǵa laıyq minezi bar, aldy-artyn keńinen tolǵap kesimdi oı aıtar kól-kósir aqyldyń emes, sholaq oı, qur qımyldyń adamy. Keshegi aýzy dýaly Quljekeńniń balasy edi degizip ornyma qaldyryp keter bolsam artymdaǵy qalyń el, apyrm-aı, Quljekeńniń mynasy ne qylǵany, el bıleýdi kiresili-shyǵasyly aqyly bar balasyna bergeni nesi dese ne deımin? Bolmas, bolmas, – dep basyn shaıqapty.

Keý-keýlegen jurtshylyq:

- Qasqa aıǵyrdan, qasqa bolmasa da, quryǵanda tóbel qulyn týady degen, Quljeke. Eń bolmaǵanda estigeni men kórgenin ister, rızashylyǵyńyzdy berińiz, – dep jik-japar bolypty.

Sodan qolqalaǵan el qoısyn ba, bı de kópke jyǵylyp, Tekebaıdy bı saılamaqqa jıynǵa jónelipti. Aralarynda saılaýǵa túser tepse temir úzetin, tegeýrindi bı bolady degen jasy bar, Quljabaıdaı týralyqtan taımas, aýzy dýaly, sózi ýáli Tóbe bıi bar úlken top kele jatsa, aldarynan abalaǵan aýyldyń kóp ıti úrip shyǵypty. Sol kezde Tóbe bı bolady, tórimizge shyǵyp bıligin aıtady dep úmit artyp kele jatqan «batyr» týǵan Tekebaı atty borbaıǵa salyp jiberip ıtterdi qýa jónelse kerek. Kóptiń degenine baǵynyp, elirme sózge beker erdim-aý dep áreń kele jatqan Quljekeń:

- Al jigitter, ıt qýǵan Tekebaıdy kózderiń kórdi, endi maǵan aıtatyn sózderiń bar ma? – dep atynyń basyn keri burǵan eken.

 

Anar Tóleýhanqyzynyń

«Tegińde bar ma kisilik» maqalasynan.

«Egemen Qazaqstan»