QUDAI ÁLEMNEN BURYN QALAMDY JARATQAN
Halyq naqylynda dál osyndaı sóz bar. Óıtkeni qasıetti Quran Kárimniń «Qalam» súresi «Qalammen jáne onymen jazǵan nárselermen ant etemin!»,-dep bastalady. Qazaqtyń taǵy bir danalyq sózi «Ǵylym-Allanyń bir sıpaty»,-deıdi.
Biz ómir súrip jatqan kúrdeli, ári qarama-qaıshylyqtarǵa toly bul ǵasyrymyzǵa tehnologııalyq ǵasyr, aqparattyq-kommýnıkatsııalyq tóńkeris ǵasyry, spýtnıkter, baǵdarlamalar jáne jahandaný ǵasyry nemese ınternet dáýiri dep ártúrli ataýlar berýdemiz. Bul dáýirdiń ótken ǵasyrlardan múlde erekshe ekendigi aıdan anyq.
Búgingi zamana jetistikteri jer sharyndaǵy barlyq adamzat balasyna ortaq. Kún saıyn jaryq kórip jatqan tańqalarlyq ǵylymı jańalyqtarymen jetistikterdi ıgerýge jeke adam qaýqarsyz.
Mundaı qarqyndy qubylysty kórgen adamdar: «Osy qyrýar jetistikter ıirimine túsken kázirgi adamzattyń ómirinde dinniń oryny qandaı, onyń eleýli yqpaly barma, álde ekinshi kezekti másele bolyp qaldy ma?» -degen saýal qoıýmen qatar dál búgingi tańda jáne keler ǵasyrlardaǵy qoǵam tynysyna Islam dininiń atqaratyn róli qanshalyqty? t.b. neshe túrli suraqtar qoıatyny belgili.
Árıne, Islam dini adamzat ómiriniń materıaldyq jáne rýhanı jaǵynan jan-jaqty, keńinen qamtıdy, ıaǵnı qoǵamdyq ómirdiń barlyq salasyna baǵyttalǵan.
Islam kez-kelgen ýaqytqa, jaǵdaıǵa, tolyqqandy tirshilikke arnalǵan din. Ol adamnyń ózekti máselelerininen bir mezet te qalys qalmaıdy. Sondyqtan Islam, birinshiden adamzattyń ótkenimen de, búgingisimen de, bolashaǵymende tyǵyz baılanysty ómir súredi, ekinshiden, zamana aǵymynan, órkenıetten qalyp qoıatyndaı kertartpalyqqa jol bermeıdi. Islam ár adamnyń izdenip, zertteý jasaýyna jáne óz zamanynyń qaıǵy qasiretine shıpa bolarlyq shara izdeýine keńinen jol ashady.
Orta ǵasyrlarda arab elderimen qatar Islam dini taraǵan basqa da aımaqtarda fılosofııa, medıtsına, Estetıka, matematıka, astronomııa tárizdi kóptegen ǵylym salalary qaýyrt damyǵany tarıhta belgili aqıqat. Bul qubylys «Islam Renesansy» degen ataýǵa ıe bolǵan edi.
Osynaý orta ǵasyrlarda ǵylymnyń erekshe damýyna Shyǵystyń, arab elderiniń, onyń ishinde Orta Azııa ǵalymdary ál-Farabıdiń, Ábý Álı ıbn Sınanyń, Ábý Rýshdtyń, Bırýnıdiń, Mahmut Qashqarıdyń, Júınekıdiń jáne taǵy da basqa ǵulamalardyń sińirgen eńbegi óte aıryqsha. Qazaqtyń Otyrar jerinde dúnıege kelgen Ábý Nasyr ál – Farabıdiń jalǵyz ózi 128-deı ǵylymı eńbek jazdy. Sol dáýirdegi ǵalymdardyń qaı-qaısy da Jaratqan Iemizdiń qudireti kúshtiligin moıyndady. Ál – Farabıdiń aspan deneleri, dúnıeniń paıda bolýy týraly eńbekterinde Alla Taǵala únemi birinshi orynda turdy. Ol óziniń «Azamattyq saıasat» degen traktatynda: «Birinshi (Tulǵa) jóninde – bul Qudiretti Alla dep sený kerek» dep jazady.
ÚIII – IH ǵasyrda Islam ǵylymynyń iri ókilderiniń biri – Muhammed Horezmıdiń jazǵan «Kıtab ál – Muhtasar» degen eńbegi HII ǵasyrda Eýropa halyqtarynyń tilderine aýdaryldy. Horezmdik bul oıshyl úndilerdiń, parsylar men rımdikterdiń matematıkadaǵy kúrdeli belgileriniń ornyna búgingi qoldanylyp júrgen san belgilerin oılap taýyp, algebranyń negizin qalady jáne Evklıd pen Ptolomeı ilimderin odan ári damytty. Horezmıdiń «Astronomııalyq kestesi» búginde álemdegi teńdesi joq eńbek.
HIII ǵasyrda Islam ǵylymynyń kóptegen salalary latyn tiline aýdarylyp, Batys Eýropa elderine tarady. Olardyń ishinde ál-Farabıdiń ǵylymı eńbekteri, mýzyka, fılosofııa, optıka, geometrııa, astronomııa, me-dıtsına týraly ilimderi keń taraǵan edi. Ony taratqany úshin monah Rojer Bekon shirkeý túrmesinde 14 jyl qamaýda otyrdy. Osy oraıda aıta ketetin bir jaǵdaı, musylman emes elderdiń kóbinde kezinde ǵylymmen aınalysqan adamdar Islamnan basqa dinderde qatty qýǵyndaldy. Mysaly, Italııadan shyqqan fılosof Djordono Brýno álemniń aqyry bolmaıtynyn dáleldemek bolǵany úshin jazalanyp, 1600jyly tirideı órtep jiberildi. Ispanııalyq fılosof Lıpel Servet qan aınalymyn zerttegeni úshin HÚII ǵasyrda otqa órtelip, óltirildi. Galıleo Galıleı jerdiń aınalatyndyǵyn dáleldegeni úshin kóp ýaqyt boıy túrmede otyrǵyzylyp, jazalandy.
Musylmandar arasynda ǵulamalardyń qýǵynǵa ushyraǵandary bolǵan da shyǵar. Alaıda, Islam dininde ǵulamalardy jazalaý máselesi joq, kerisinshe, bizdiń qasıetti dinimizde ǵalymdar paıǵambarymyzdan keıingi Alla taǵala isin alǵa aparýshylar retinde baǵalanyp, olarǵa qurmet kórsetildi. Musylman elderinde keıbir ǵalymdar qýǵyndalsa, bul Islam dininiń úkimimen bolǵan is emes, ol sol eldiń bıleýshileri tarapynan bolǵan adamı úkim ǵana.
Islam dininiń osyndaı ǵylym, bilim, rýhanııattaǵy mańyzy keńes dáýirinde durys baǵalanbady, ol qoǵamda Islam ǵalymdarynyń iri ǵylymı jańalyqtary men jetistikterin tek materıalıstik turǵydan ǵana jaqtaý oryn alyp, dinge qatysty jaqtary jasyrylyp, qaıta ony dinge qarsy qoıýǵa baǵyt ustaldy. Sol ateıstik ıdeologııanyń zardaptary búgingi táýelsizdik zamanynda ǵana joıylýda.
Qurandy túsiný úshin adamǵa Entsıklopedııalyq bilim kerek. Islam dindi de, ǵylymdy da bir - birinen eshqashan ajyrata qarastyrmaǵan. Óıtkeni qazirgi zamanda ǵylym qanshalyqty bıik jetistikke jetse de, dinmen odaqtas bolyp keledi. Tipti ǵalymdar keıbir naqty ǵylymı jetistikterdi tereńirek túsindirý úshin Qurannyń aıattaryna júginedi.
Álemge áıgili ǵalymdardyń ózderi moıyndap otyrǵanyndaı, Quran Kárim – Alla taǵalanyń sózi, ol – bar ǵylymnyń bastaýy, dinsiz – ǵylym soqyr. Olaı bolsa, ǵylym – Alla taǵalanyń sıpaty, shynaıy dinniń kepili.
Demek, musylmannyń bilimdi de, bilikti bolýy, qulshylyq pen tirshilikti ushtastyra otyryp, qoǵamdaǵy qordalanǵan máseleni sheshýge belsene aralasýy, qyzmet ete júrip, meshitke baryp namaz oqýy eken. Alǵashqy musylmandar bul máselelerdi óte tereń túsingendikten, ǵylym-bilimde ózgeden alǵa shyqty. Qazirgi ýaqytta barsha adamzat paıdasyn kórip otyrǵan kóptegen ǵylymdar- onyń ishinde, medıtsına, hımııa, matematıka t.b. negizin salǵan musylman ǵalymdary ekendigin joǵaryda atadyq. Al din men dúnıeni bólip qarap, negizgi emes máselelerdi birinshi orynǵa qoıyp, mańyzdy máselelerdi umytqanda, bir-birimizben talasqa túsken kezde álem musylmandary bir orynda turalap, damý kóshiniń sońynda qalyp qoıǵanymyz kórinip otyr.
Ǵalymdar Islam áleminiń shynyıy hal-ahýalyna nadandyq (saýatsyzdyq), ǵylymı potentsıal, ǵylymı belsendilik, ǵylymı maqalalar, zertteý jáne damytý derekteri, joǵarǵy tehnologııa, patent sany, kedeıshilik, aýyz sý tapshylyǵy, básekege qabilettilik qatarly kórsetkishtermen qatar tipten Nobel syılyǵynyń ıegerleri, Olımpıada chempıodaryna deıin bir ǵasyrlyq merzimine saraptama jasaı kele osylardyń bárinde de ıslam elderiniń deńgeıi álem halyqtarynyń ishinde asa tómen ekenin óz eńbeginde naqty dáleldermen atap kórsetken. ( Rýhanı maıdan: Problemalar men tyǵyryqtan shyǵý joldary. QMDB. Imam Aǵzam Ábý Hanıfa mázhaby jáne kázirgi zaman. Almaty. Atamura, 2009 j. 312 bet. )
Máselen, ortasha ómir, bala ólimi, ana ólimi, qorektený deńgeıi, joǵary bilimdilerdiń jalpy halyqqa mólsheri, ınnovatsııa, tabys úlesimi, áleýmettik ádilettilik, ómir súrý sapasy, baqyttylyq deńgeıi, ómirine qanaǵattanýshylyq, ulttyq brEndter, jumyssyzdyq, sóz bostandyǵy, áıel quqyqtary, ınfraqurylym, múliktik quqyqtar, qorǵanys qabileti, dári-dármek t.s.s. áleýmettik-Ekonomıkalyq kórsetkishter boıynsha ıslam áleminiń jaǵdaıy basqa jurtpen salystyrǵanda óte nashar, damyǵan elderden birneshe ǵasyr artta kele jatqanymyz týraly ǵalymdar, qaıratkerler jazyp, janashyr sózderin aıtyp ta keledi.
Elbasymyz N. Nazarbaev aıtqandaı, nege álemge áıgili iri damyǵan on memlekettiń tiziminde birde bir musylman eli joq. Ǵylymı eńbektermen baspasóz betterinde ǵalymdar ıslam álemin 13-ǵasyrdan bastap quldyrady, toqyrady, ǵylym men bilimde, óner men tehnologııada burynǵysyndaı birtýar tulǵalar men týyndylardy shyǵara almady deı kele bulaı bolýyna árkim ár túrlishe saraptamalar jasaıdy.
Aqyldy adamnyń qózimen qarasaq musylmandar dúnıe ǵylymyn bilmeıdi emes, biledi. Tipti ózge senimdegilerden áldeqaıda tereńirek jáne kóbirek biledi. Biraq musylmandardyń bir ereksheligi, artyqshylyǵy- birinshiden, bul dúnıedegi barsha jaratylysqa juregindegi ımanymen seniminiń deńgeıinde mán beredi. Dúnıe men aqyrettiń tepe-teńdigin buzyp almaý shartymen áreket etedi. Olar «dúnıe isi-aqyret jurtynyń ónimi» -dep baǵalaý arqyly ózin qorshap turǵan álemge tek nápsiniń, ashkózdiliktiń qózimen qaraýdy durys sanamaıdy. Ekinshide, Islam dáýiriniń altyn ǵasyrlarynan keıingi zamandarda árbir adamnyń bala kezinen tárbıelengen otbasy, aralasatyn ortasy, dostary, bilim alǵan mektebi, joǵary oqý oryndary ol adamnyń ishki rýhanııatyna áser etpeı qoımaıdy. Oqý oryndary, ustazdar, muǵalimder óz pánderin oqytyp jatqanda, tek batys pen keshegi keńes úkimetiniń shyǵarmalaryn ǵana emes, shyǵys ǵulamalarynyń ǵylymı jetistikterin qosa oqytsa dinimizdiń negizinde jatqan altynnan qymbat injý-marjan dúnıeleri ashylyp, halyqtyń ıgiligine jumsalǵan bolar edi. Olaı jasalmady.
Musylmannyń uly ǵulamalary Quran men ǵalamdy ıaǵnı eki dúnıeni bir-birinen ajyratýǵa kelmeıtin egiz dúnıeler dep qarap kelgen. Demek, Quran ǵalamnyń, al ǵalam Qurannyń ıláhı aýdarmasy, túsindirmesi degen qaǵıdany berik ustanyp kelgen. Alaıda, dushpandar Islam ilimindegi osy baılanysty úzý úshin «sender Quran oqyp otyra berińder, odan artyq qulshylyq joq. Osy qasıetti kitap turǵanda basqa dúnıeni zertteýdiń paıdasy joq» -t.b. sózdermen janashyr bolǵansyp, Qurandy joǵary sanaǵansyp, musylmandardyń ǵalam qitabyn oqýǵa degen yntalaryn óshirýdi óte názik sheberlikpen zymııan pıǵylyn júzege asyrǵan. Onyń jalǵyz mysaly, Batys zertteýshileri ǵasyrlar boıy Shyǵys halyqtarynyń tili men dinin, tarıhy men mádenıetin, Shyǵys ǵulamalarynyń eńbekterin zerttedi jáne «Shyǵystaný» ǵylymy Batys elderiniń joǵary oqý oryndarynda eń negizgi gýmanıtarlyq ǵylym salasynyń biri bolyp tabylady. Ókinishke oraı, musylman áleminde «Batystaný» ǵylymy eshqashanda bolmaǵan, tipti zertteý nysany retinde de paıda bolǵa joq. Sonymen qatar, úshinshide, Qurannyń bir aıaty jaıly oılap kórmegen, birde bir áripin bilmeıtin adamdar «musylman bolǵan adam ǵylymmen aınalysa almaıdy, Quran –qatyp qalǵan kanondyq kitap, odan durys ǵylym shyqpaıdy» -degen pikirler aıtyp odan aryla almaı júredi. Sondyqtan olar din kelgen kezeńdegi ómirlik máni bar máseleler búgingi ómir talaptaryna sáıkes kelmeıdi dep tujyrymdaıdy. Bul sharıǵat talaptarynan alshaq ketken, bilimsiz, nadan, Qurandy jete túsinbegen jáne de basqadaı qyńyr-qısyq aǵymdar ókilderiniń bizge jat pikirleri ekeni aıdan anyq.
Árıne, biz qasıetti Quran kárimnen, Islam dininiń haq jolynan eshqandaı kemshilik taba almaımyz. Bar másele- bizdiń ony áli de jete túsine almaýymyzda. Islam áleminiń óz kemeline kelmeı, kóshten kenje qalyp, toqyraýy dinge baılanysty emes, onyń sebebi- azǵan aqyl, zeıinsiz júrek, túısiksiz túsiniktiń saldarynan din men túıindi máseleleri kóp kázirgi ómirimizdiń ózara úılesimin tereń túsine almaýymyzda dep sózimizdi qorytyndylaımyz. Qasıetti Quran Kárimde: «Qaı qaýym bolsyn, óz jaǵdaıyn ózi ózgertpese, olardyń jaǵdaıyn Alla ózgertpeıdi» -dep buıyrylady. (Raǵd súresi. 13/11)
Endeshe aldymen bilim, ekinshiden eńbek jeke adam úshin de, memleket úshin de damýdyń dańǵyl joly bolyp tabylatyny túsinikti.
Sizben bizdi, dúnıedegi barlyq musylmandardy Alla taǵala haq joldan adastyrmasyn.
Ámın!
Amantaı TOIShYBAIULY
