QOJA AHMET IaSAÝI - DIÝANI HIKMET EŃBEGI

Qoja Ahmet Iasaýı XII ǵasyrda ómir súrgen Túrki áleminiń sopylyq dúnıetanymnyń negizin qalaýshy, aqyn, oıshyl, ustaz, aǵartýshy, ǵulama pir. Tolyq aty-jóni: Ahmet bın Ibrahım bın Ilıas. «Pir Túrkistan», «Hazreti Túrkistan», «Haziret Sultan», «Qoja Ahmet», «Qul Ahmet Qajy» esimderimen tarıhta qalǵan. Orta azııa túrki halyqtarynyń piri bolǵan Qoja Ahmet Iasaýı, qazaq halqynyń baıyrǵy mádenıetiniń tarıhynda aıryqsha orny bar uly tulǵa.

Qoja Ahmet Iasaýıdiń týǵan jeri qazirgi Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Saıram aýdany. Ákesi Ibrahım sol kezeńiniń saýatty, kózi ashyq bilimdi, dindar adam bolǵan. Qoja Ahmet Iasaýı, alǵashqy saýatyn jeti jasyna deıin ákesinen alady. Jeti jasynda ákesi qaıtys bolǵan soń  ustazy Arystanbabtan dáris alady. Ol ómirden qaıtqannan keıin, Buqaraǵa attanyp, Júsip Hamadanıdiń medresesinde oqyp, ol jerde bilimin shyńdap úlken jetistikterge qol jetkizedi. Ustazy qaıtys bolǵan soń biraz ýaqyt sol medresege basshylyq jasaǵan. Ol jerde arab, shaǵataı, parsy tilderin úırenip, túrki tilderinde óleńder jaza bastaıdy. Ony támámdaǵan soń sopylyq jol ustanyp, kóptegen qalalardy aralap, týǵan shahary Túrkistanǵa qaıtyp oralady da, Arystanbab qalap ketken  dástúrdi jalǵastyrdy. Osynda ol túrki dúnıesine keń tanylǵan kemeńgerge aınaldy. Al 63 jasynan bastap qalǵan ómirin jer astynda, ıaǵnı qylýette ótkizdi. Buny Ahmet «Paıǵambar jasyna jettim. Maǵan odan artyqtyń qajeti joq», - dep túsindiredi. Qansha jyl ǵumyr keshkeni jóninde ár túrli derekter bar. Bir derekte 73 jyl, kelesilerinde 85 jas dep berilgen.

Qoja Ahmet Iasaýıdiń shyǵarmalarynyń negizi túp nusqasy joq. Qolda bar túpnusqalar bolsa, XVII ǵasyrlardan keıingi kezeńderge tıisti ekendigi naqtylanǵan.Tek stıldi formasy men mazmuny jaǵynan Qoja Ahmetke tıisti degen boljam jasalynady. Qoja Ahmet Iasaýıdiń «Dıýanı Hıkmet», «Faqyrnama» (Paqyrnama), «Mıratýl klýb» atty eńbekteri bar.

Ahmet Iasaýı túrki tilinde jatyq ári beıneli jyr jazýdyń úlgisin jasap, shyǵys ádebıetinde erteden qalyptasqan, Quran Kárimde baıandalatyn tarıhı oqıǵalar men paıǵambarlar qıssalaryn hıkmetterinde utymdy paıdalandy. Onyń 90 myńdaı shəkirt – múrıtteri bolǵandyǵy aıtylady. Olar ustazynyń ilimin Orta Azııaǵa taratyp əketken. XIII–XV ǵasyrlar arasynda Iasaýı ilimi Horezm, Məýrenahr, Anadolyǵa deıin jetken. Túrik jurtynda Iasaýıdi qurmettep, pir tutqany sonshalyq: «Mədınada – Muhammed, Túrkistanda – Qoja Ahmet», – degen. Túrkistan qalasynda jerlengen Qoja Ahmet Iassaýı ázireti sultan atalyp, basyna XIV ǵasyrdyń aıaǵynda Aqsaq Temir kúmbez ornattyrdy.

Onyń búgingi tańda urpaqtan-urpaqqa jetken eńbegi – «Dıýanı Hıkmet» (Danalyq kitaby) qypshaq dıalektilerimen kóne túrki tilinde jazylǵan. Bizge jetkeni XV-XVI ǵasyrlardaǵy kóshirmesi ǵana. Ár túrli nusqalary óte kóp. Olardyń kóbi Ystambul, Qoqan, Tashkent, Máskeý, Almatyda saqtalǵan. Bul eńbek alǵash ret 1878 jyly jeke kitap bolyp basylyp shyqqan. Sodan keıin ol Ystambul, Qazan, Tashkent qalalarynda birneshe ret basylǵan. Sonyń biri 1901 jyly Qazanda Tynyshtyqulynyń qazaqtarǵa arnap shyǵarǵan nusqasy. Tórt tarmaqty óleńmen jazylǵan bul hıkmette aqyn óziniń bala kúninen paıǵambar jasyna kelgenge deıingi ómir jolyn baıandaıdy, tirshilikte tartqan azabyn, kórgen qaıǵysyn aıtady, buqara halyqqa ústemdik júrgizýshi handardyń, bekterdiń, qazylardyń jibergen kemshilikterin, jasaǵan qııanattaryn synaıdy, bul fánıdiń jalǵandyǵyn bildiredi.

Qoja Ahmet hıkmetteriniń jazylý tarıhyn, poEtıkasyn, sopylyq-fılosofııalyq ıdeıasyn, qoǵamdyq-áleýmettik mán-maǵynasyn, ıslam dinin taratýdaǵy rólin M.F.Kóprúlýzade, N.S.Banarly, E.E.Bertels, A.K.Borovkov, E.R.Rýstamov, V.I.Zohıdov, t.b. ǵalymdar jan-jaqty zerttedi. Qoja Ahmet Iasaýı «Dıýanı hıkmette» «Allaǵa jaqyndaı túsý úshin» árbir adam óziniń ómir jolynda tórt baspaldaq ótýi kerektigin aıtady. Birinshisi – sharıǵat. «Sharıǵat» – ıslam dini qaǵıdalary men sharttaryn taqýalyqpen múltiksiz oryndaýdy ári qudaıǵa tebirenispen qulshylyq jasaýdy talap etedi. Ekinshisi, «Tarıqat» – din ǵulamalaryna múrıt (shákirt) bolyp, jalǵan dúnıeniń túrli lázzattarynan bas tartý, Allaǵa degen súıispenshilikti arttyra túsý bolyp tabylady. Bul baspaldaq sopylyqtyń negizgi ıdeıasyn, murat-maqsatyn ańǵartady. Úshinshisi, «Maǵrıfat» din jolyn tolyq tanyp-bilý satysy deýge bolady. Bul baspaldaqtyń negizgi talaby – kúlli dúnıedegi bolmys-tirshiliktiń negizi «bir Alla» ekenin tanyp-bilý, túsiný. Tórtinshisi, «Haqıqat» – Allaǵa jaqyndap, ony tanyp-bilýdiń eń joǵary baspaldaq. Sopylyq uǵym boıynsha, «sharıǵatsyz» «tarıqat», «tarıqatsyz» «maǵrıfat», «maǵrıfatsyz» «haqıqat» bolýy múmkin emes. Bulardyń biri ekinshisine ótý úshin qajetti baspaldaq  bolyp tabylady. Qoja Ahmet Iasaýı Allaǵa jetý jolynda mindetti túrde tórt asýdan múdirmeı ótýi kerektigin óziniń hımetinde bylaı baıandaıdy:

«Árkim qylsa tarıqattyń daýly isin,

Áýel qadam sharıǵatqa qoımaq kerek.

Sharıqattyń isterin ada qylyp,

Odan keıin osyny qylmaq kerek.

Sharıǵatsyz dám buıyrmas tarıqatta,

Tarıqatsyz dám buıyrmas maǵrıpatta.

Maǵrıpatsyz dám buıyrmas haqıqatta,

Barshasyn da sharıǵattan suramaq kerek...»

Qoja Ahmet Iasaýıdiń hıkmetterindegi negizgi túıini: Mansap pen baılyq, bılik, kedeılik pen qanaǵatshyldyq, nápsi men táýbashyldyq, Haqqa syıyný sekildi túıindi jáıtter din talaby turǵysynan aıtylady. Bul dúnıeniń baıansyzdyǵy men ol dúnıeniń baqılyǵyn salystyra otyryp, qanaǵat, adamgershilk, meıirim-shapaǵat, adaldyq, izettilik jaıynda sóz qozǵaıdy. Allaǵa jáne paıǵambarǵa mahabbatty dáripteı otyryp, jaratylǵandarǵa meıirimdilikpen qaraýdy úıretedi. Sonymen qatar, ol Muhammed paıǵambardan úrdis bolyp kele jatqan jol: jıǵan maldyń qyzyǵyn tek ózi kórmeı, ózge jetim-jesir, músápirlerge de qaıyrymdy bolý, jasaǵan kúnáńdi der kezinde túsinip, táýbaǵa kelý, Allaǵa sol týraly shyn kóńilden jalynyp-jalbarynýdyń qajettigin hıkmetinde bylaı dep sýretteıdi:

«Myń túmen túrli qate ketse, ǵafý qyl,

Artyq-aýys aıtqan bolsam, ǵafý qyl.

Tálaýat qylmasam da kalam alla,

Bilmes kúna, qatelerdi ǵafý qyl.

Oqyp qapyl bolyp nuqsan, qate ketse,

Jónsizdikter menen ketse, ǵafý qyl.

«Mádd»* penen «táshdıdterdi»* almastyryp,

Osy syndy qateler menen ketse, ǵafý qyl.

Buzyp aıtsam ne bir sózin, ne árpin,

Duǵalardy shala oqysam, ǵafý qyl.

Aıat, ýáde, aıttardy qylmasam jón,

Túsinbestik jetispeýler menen ótse, ǵafý qyl.

Izet ıkram Quranyna qyla almasam,

Beıádeptik, beııbalyq menen ótse, ǵafý qyl.

Qateleri kóp sirá men sııaqty quldardyń,

Qarabet bop qate ketse, ǵafý qyl.

Qoja Ahmet miskinniń nuqsany kóp dúnıede,

Ia, rabby, qudaıym, myń qatemdi ǵafý qyl»

 

Derek kózi:

  https://articlekz.com/kk/article/16202

"Qazaqstan" ulttyq Entsıklopedııasy, Almaty, "Qazaq Entsıklopedııasy", 1998 j. 3-tom

DIÝANI HIKMET (HIKMET JINAǴY) / Toptastyryp, qazaq tiline aýdarǵandar: Q.Qarı, Ǵ.Qambarbekova – Astana: «Ǵylym» baspasy. 2016. – 210 b.

 

Saıasat KÓKENAI