QOǴAMDA BELEŃ ALǴAN 5 AÝYR KÚNÁ
1) Qumar oıyndary. Islam dinimiz dúnıe tigip oınaıtyn utys oıyndardy «qumar oıyny» dep atap, ony aýyr kúnálar qatarynan sanaǵan. Quran Kárimde Alla Taǵala: «Eı ıman etkender! Araq, qumar oıyny, putqa tabyný, bal ashý – las, shaıtannyń isterinen» - deı kele, onyń qaýipti nárse ekendigin bildirgen. Qumar oıyndary - qoǵamǵa zııandy, jeke basqa zalaldy. Oǵan áýestengen kisi taqyrǵa otyryp, aqyry otbasynan, tipti ómirimen qosh aıtysyp jatady. Biraq, ókinishke oraı zardabyn búkil halyq túsinse de, qumar oıyndarynyń búgingi qoǵamymyzda keń etek alǵany barshaǵa aıan.
2) Jemqorlyq. Qoǵamymyzda qatty beleń alǵan aýyr kúnániń biri – jemqorlyq kúnási. Jemqorlyq degende eń birinshi memleket qazynasynan dúnıe jeý oıǵa keledi. Bul – kúná. Áldebir elde kedeılik jaıylǵan bolsa, onyń birden bir sebebi – jemqorlyq indetiniń keń etek alýy. Qanshama el belgili bir laýazym ıeleriniń toıymsyzdyǵynan damymaı, bir orynda turaqtap, áriberidensoń toqyraýǵa ushyraýda. Al jemqorlyq indeti az nemese múldem joq elderde kerisinshe, halqynyń ál aýqaty jaqsaryp, damyǵan elder qatarynan oryn alyp jatqandyǵyn kórýge bolady. Quran Kárimde Jaratýshy Iemiz: «Bir-birlerińniń dúnıe-maldaryńdy naqaqtan naqaq jemeńder!» - dep buıyrǵan[1]. Sahıh bir hadıste musylmandarǵa tıesili oljadan jymqyrǵan Kırkıra esimdi bir kisige qarasty Paıǵambarymyz (s.a.ý.): «ol tozaqtyq» - dep, onyń tozaqqa baratynyn habar bergen[2]. Onyń alǵany bir shapan ǵana eken. Biraq sol isi onyń tozaqqa túsýine jetkilikti bolǵan. Al endi bıýdjettiń aqshasynan mıllıardtap jeıtinderdiń halin ózińiz topshylaı berińiz. Onyń ishinde qanshama jetim-jesirlerdiń, kedeı-kepshikterdiń aqysy bar.
3) Ósimqorlyq. Islamda ósim dep, paıyzǵa qaryz berýdi aıtady. Bul tek bizdiń elde ǵana emes, álemdik Ekonomıka ósimge negizdelgen. Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý.) myna bir hadısi qazirgi jaǵdaıdy sýrettep turǵandaı: «Adamdarǵa sondaı bir zaman keledi, ol kezde ósim jemeıtin eshkim qalmaıdy. Ósim jemeıtinderdiń ózderine onyń tozańy tıetin bolady» - deıdi ardaqty Paıǵambar[3]. Alla Taǵala Quran Kárimde áldekimniń ósim jeýin doǵarmaýdy ózine soǵys ashý dep baǵalaǵan[4]. Osyndaı aıat-hadısterden ósimniń qanshalyqty aýyr is ekendigin uǵyný qıyn emes.
4) Zına. Qoǵamda keń etek alyp jatqan aýyr kúnálardyń biri – zınaqorlyq kúnási. Zına dep, erli-zaıypty bolyp sanalmaıtyn áıel men erkektiń tósek qatynasyn aıtady. Zınanyń aýyr kúná ekendigi birneshe aıat pen hadısterde ashyq bildirilgen. Dinimiz zınanyń ózi bylaı tursyn, sol zınaǵa jeteler isterdiń ózderinen tyıǵan. Mysaly, bóten áıelmen qol alysyp amandasýdan bastap, bóten erkek pen áıeldiń ońasha qalýy, bóten áıelge suqtanyp qaraý, áıel kisiniń nazdana sóıleýi, sharıǵat shálisin kımeý t.b. osy sııaqty zınaǵa jeteleıtin is-áreketterdi haram dep eseptegen[5]. Sharıǵatta zına jasaýshy áıel men zına jasaýshy erkekke dúre soǵý, tas boran etý sııaqty qatań jazalar bekitilýinen de nekesiz qatynas jasaýdyń qanshalyqty aýyr ekendigin topshylaı berýge bolady. Ókinishke oraı, qazirgi qoǵamda zına isi jaıylyp, kósheniń qaq ortasynda sondaı áreketke baratyn jaǵdaıǵa jetken. Buryndary otbasyly erkekterdiń sýyt júristigi baıqalsa, qazirgi kezde otbasyly áıelderdiń arasynda da mundaı kúná istiń etek ala bastaǵany qynjyltady.
5) Ishimdik ishý. Esirtke shegý. «Araq – barlyq jamandyqtyń atasy» dep esepteıdi dinimiz. Paıǵambarymyz (s.a.ý.) bylaı degen: «Alla taǵala araq-sharapqa qatysty on kisini laǵynettedi. (Olar): araqty óndirýshi, óndirýge tapsyrys berýshi, ishýshi, araqqa tapsyrys berýshi, tasýshy, quıýshy, satýshy, odan túsken paıdany kórýshi, ony satyp alýshy jáne araqqa jumsaýshy»[6].
Basqa bir hadısinde: «Araqqumar peıishke kirmeıdi» - dep eskertedi[7]. «Kóp ishkende mas qylatynnyń azy da haram» dep ishimdikti tatyp kórmeýdi buıyrady. Ókinishke oraı, qazirgi kezde kóbi - uly da, qyzy da, jasy da, kárisi de, bul shaıtan sýǵa úıir ekendigi málim. Al sharap ishýdiń eki dúnıede de opyq jegizbeıtinin kóbi oılamaıdy. Onyń ekinshi baýyry – esirtki. Esirtki - sharıǵatta aýyr kúná. Úkimi – Haram. Quran Kárimde aıtylǵan sharaptyń haram bolýynyń negizgi sebebi - adamdy mas qylyp, aqylynan adastyrýy dep alsaq, esirtkiniń de úkimi – ishimdiktiń úkimimen para-par deýge negiz bar. Tipti odan da aýyr deýge bolady. Eshbir Islam ǵulamasy esirtkiniń qaı túri bolsa da, haram ekendigine kúmán keltirmegen.
Joǵaryda saıyp ótkenderge qosymsha: ádiletsizdik, urlyq, kisi aqysyn jeý, aılakerlik, tarazydan jeý, namaz oqymaý, týyspen ara-qatynasty úzý t.b. qoǵamda jıi kezdesetin haram isterdiń tizimin kóbeıte berýge bolady, bul jerde biz beseýimen shekteldik.
[1] Quran Kárim: «Baqara» súresi, 188 aıat.
[2] Imam Buharı: «Sahıh Buharı».
[3] Ábý Dáýid: «Súnán». №3331.
[4] «Áı múminder! Alladan qorqyńdar! Eger múmin-musylman bolsańdar, ósimnen qalǵan ústemesin qaldyryńdar (ósim almańdar). Eger olaı istemeseńder (ósim jegendi qoımasańdar) buny - Allaǵa, Paıǵambaryna qarsy soǵys ashý dep bilińder!...» . Quran Kárim: «Baqara» súresi, 278, 279 aıattar.
[5] «Lá taqrabýz Zına»/ «Zınaǵa jaqyndamańdar!».
[6] Tırmızı, «án-Náhı án Iýttáházá ál-hamrý hallán», №1295-hadıs.
[7] Ibn Májá - №3376 hadıs.
