QAJYLYQ ATQARYLATYN QASIETTI 6 ORYN

Qajylyq – Islamnyń bes paryzynyń biri. Qajylyqty durys túsinip, qulshylyqty ret-retimen atqarý úshin ǵıbadat etetin oryndardy bilip alǵan abzal. Olardyń qatarynda ál-Haram meshiti, qasıetti Qaǵba, Safa men Márýa tóbesi, Arafa, Mına jáne Muzdalıfa jazyqtary bar.

ÁL-HARAM MEShITI

Ál-Haram meshiti – Mekkedegi Qaǵba turǵan meshittiń ataýy. «Tyıym salynǵan» degen maǵynaǵa keletin «ál-másjıdýl haram» degen at berilgen. Jer betindegi barsha musylmannyń qubylasy. Bul jer «haram shárip» dep te atalady. Ashyq jerde turǵan Qaǵba, Safa men Márýa tóbesi, Zámzám qudyǵy da osy meshittiń aımaǵynda. Meshitti alǵash bolyp Adam atanyń balasy Shıs (oǵan Allanyń sálemi bolsyn) turǵyzǵan degen boljamdar bar. Islamnyń alǵashqy jyldarynda sahabalar namazda qubyla retinde Aqsa meshitine qarap oqysa, Mekkeden Mádınaǵa qonys aýdarǵan soń bir jarym jyldan keıin qub yla ál-Haram meshitine ózgergen. Bir kúni Ábý Zárr (oǵan Alla razy bolsyn): «Ýa, Alla elshisi! Jer betinde eń alǵash qaı meshit salynǵan?» – dep suraǵan kezde Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Ál-Haram meshiti», – dep jaýap bergen. Sondaı-aq basqa hadıste: «Ál-Haram meshitindegi namaz basqa meshitte oqylǵan júz myń namazdan abzal», – dep aıtylǵan. Bul degenińiz elý bes jyl, alty aı jáne jıyrma kún oqylatyn namazǵa teń. Ál-Haram meshiti ámáýıler, abbasıler áýletteri, Osman bıleýshileri men Saýd patshalary kezinde birneshe ret qaıta salynǵanymen, kúni búginge deıin qurylys jumystary úzdiksiz júrgizilip keledi. Sońǵy ret keń kólemdegi keńeıtý jumystary 2007-2012 jyldary júrgizilip, meshit aýmaǵy 400 myń sharshy metrge deıin úlkeıip, 1 mıllıon 200 myń adam sııatyn boldy. Bul tek meshittiń ishi ǵana. Syrtyna da budan birneshe ese kóp adam namaz oqı beredi. Degenmen kelýshilerdiń qatary kóbeıgen saıyn odan ári keńeıtý jumystary qaıta jandanyp, bir mezgilde 2,5 mıllıon adamdy syıǵyzý josparlanýda.

QASIETTI QAǴBA

Álemdegi eń tanymal ári eń qasıetti jerdiń biri jáne biregeıi Qaǵba ekeni daýsyz. Kúnine bes mezgil qanshama musylman júzin qubylaǵa (Qaǵbaǵa) qaratyp namaz oqıdy. Jyl saıyn mıllıondaǵan qajylar Qaǵbany san márte aınalyp, taýap jasaıdy. Ǵalymdardyń zertteýine qaraǵanda, jerdiń kindigi (ortasy) dep te esepteledi. 

Mekkedegi «Ýmmý Qýra» ýnıversıteti janyndaǵy qajylyqty zertteý ortalyǵy Qaǵbanyń ólshemine qatysty mynadaı málimet keltiredi: Qara burysh pen Sham buryshyna deıin (Qaǵba esigimen qosa) – 11,68 metr. Iemen jáne Batys buryshy arasy – 12,04 metr. Qara jáne Iemen buryshy arasy – 10,18 metr. Sham men Batys buryshy arasy – 9,90 metr. Al bıiktigi ár zamanda ártúrli bolǵan. Ibrahım (oǵan Allanyń sálemi bolsyn) zamanynda – 4,32 metr, quraıyshtar kezinde 8,64 metr bolsa, Abdýlla ıbn Zýbaıyr (oǵan Alla razy bolsyn) 12,95 metr etip kótergen. Sondaı-aq Qaǵba jóninde tómendegideı qyzyqty málimetterdi oqyrmandarmen bólise ketsek:

• Búgingi tańdaǵy Qaǵba Ibrahım men Ismaıyl (olarǵa Allanyń sálemi bolsyn) paıǵambarlar turǵyzǵan ǵımaratqa uqsamaıdy. Olardan keıin Jýrhým taıpasy (arabtar), Qusaı (Alla elshisiniń tórtinshi atasy), quraıysh taıpasy birigip kúrdeli jóndeý jasaǵan. Sońǵy qurylys 1996 jyly ótkizilip, shatyry aýystyrylyp, irgetasy bekitildi.
• Buryn eki esigi men terezesi bolǵan. Bir esigi – kirýge, ekinshisi shyǵýǵa arnalǵan bolatyn. Búginde tek bir esigi qalǵan. Ony qara matamen jabý abbasıler kezeńinen bastaý alǵan. Oǵan deıin Qaǵba ártúrli, sonyń ishinde jasyl, qyzyl jáne aq tústi bolypty. 
• Kilti mekkelik bir áýletke tıesili. Áýel basta quraıysh taıpasynda bolǵan kilt Mekkeni alǵan soń Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) qolyna tıedi. Biraq Alla elshisi kiltti Osman ıbn Talhaǵa (oǵan Alla razy bolsyn) beredi. Sodan beri osy áýlettiń urpaqtary kilttiń ıesi bolyp keledi.
• Buryn barlyq adamdar aptasyna eki ret Qaǵbanyń ishine kirip, namaz oqı alatyn. Alaıda qajylar sanynyń kóbeıýine baılanysty onyń esigi jylyna eki ret joǵary laýazymdy tulǵalar men erekshe qonaqtar úshin ǵana ashylady. Aıtpaqshy, bizdiń elimizden de birneshe adam Qaǵbanyń ishine kirý qurmetine ıe bolǵan.
• Qaǵbanyń ishinde kez kelgen jaqqa qarap namaz oqı beresiz. Onyń ishki qabyrǵalary aq tústi mármárdan qalanǵan.
   

SAFA MEN MÁRÝA TÓBELERI

Safa men Márýa – Ál-Haram meshitiniń ishindegi qos tóbeshik. Búginde qos jota kórinbeıdi, qajylarǵa yńǵaıly bolý úshin ádemi mármár tastarmen qaptalǵan. Eki tóbeshiktiń arasy – shamamen 400 metr, saǵı (júgiretin) jasaıtyn jer – 55 metr. Qazirgi tańda saǵıdyń bastalýy men aıaqtalýyn bildiretin jasyl tústi sham belgi jasalǵan. Bul – kezinde Ajar anamyz shóldep jylaǵan Ismaıylǵa (oǵan Allanyń sálemi bolsyn) sý izdep júgirgen jol. Osy aralyqty er kisilerdiń júgirip ótýi – s únnet, áıelderge jaı júrip ótýine ruqsat etilgen. Saǵı jasaýdyń tarıhy mynadaı. Alla Taǵala Ibrahım (oǵan Allanyń sálemi bolsyn) paıǵambarǵa uly Ismaıyldy (oǵan Allanyń sálemi bolsyn) Mekkege aparyp tastaýǵa ámir etedi. Ibrahım Jaratqannyń pármenine boıusynyp, Ajar anamyzǵa azdaǵan azyq-túlik pen sý berip, Mekkege tastap ketedi. Kóp ótpeı-aq ana men balanyń azyǵy men sýy taýsylady. Aptap ystyqta shól qysqan Ismaıyl shyryldap jylaı bastady. Ajar anamyz janushyra Safa men Márýa jotasyna kóteriledi. Osylaısha jeti ret shyǵyp, jeti ret túsedi. Sol ýaqytta Alla Jábireıil (a.s.) perishteni jiberip, ol zámzám qudyǵynyń ornyn qanatymen urǵanda, sý atqylap shyǵa bastaıdy. Ajar anamyzdyń qatty qýanǵany sonsha, sýdyń jerge sińip ketýinen qorqyp «zám-zám» (jınal, jınal) dep qolymen jınaı bastady. Osylaısha Alla Taǵala bul otbasyna tirshilik kózin berip, bulaq Zám-zám dep atala bastady. Mine, sodan beri qanshama ǵasyrlar boıy Zámzám qudyǵy mıllıondaǵan ada mnyń shólin qandyryp keledi.

Safa men Márýa arasynda jeti ret júrip, saǵı jasaý – úlken jáne kishi qajylyqtyń ýájip amaly. Quran Kárimde: «Rasynda, Safa men Márýa – Allanyń belgilerinen. Kim úıge (Qaǵbaǵa) qajylyq nemese umra jasasa, oǵan ekeýiniń arasynda júrýde eshqandaı kúná joq. Al kim (óz erkimen) qosymsha bir jaqsylyq istese, álbette Alla – alǵysqa Bóleýshi, bárin Bilýshi», – dep ámir etilgen («Baqara» súresi, 158-aıat).

ARAFAT TAÝY

Mekkeden 20 shaqyrym qashyqta jatqan uzyndyǵy – 11-12, eni 6,5 shaqyrym keletin oıpat, sondaı-aq qalany soltústik jaǵynan qorshap turǵan taý silemi. Arafatta qajylyqtyń negizgi rásimi ótkiziledi. Adam ata men Haýa ana jánnattan qýylǵannan keıin uzaq jyldan soń osy jerde bir-birimen kezdesip, Allanyń keshirimine ıe bolǵan. Taný arabshada «taarafa» dep atalady. Keıbir ǵalymdar osy sózden Arafat ataýy shyqqanyn aıtady. Sondyqtan osy jerde Jaratýshynyń keshirimin surap, kóbirek duǵa etý qajet. Keıin onyń basyna munara ornatylyp, baspaldaq jasalǵan. Arafat qasıetti meken sanalatyndyqtan, munda qajylyq kezindegi rásim ótkiziledi. Eshkimniń onda turýyna, tirsh ilik jasaýyna tyıym salynǵan.

Arapa kúni tús aýǵannan keıin Qurban aıttyń birinshi kúni tań namazy ýaqytyna deıin Arafat taýynda bir mezet bolsa da turý – qajylyqtyń negizgi paryzynyń biri. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Qajylyq degenimiz – Arafat, kimde-kim Arafatqa úlgerse, qajylyqqa úlgergen bolady», – dep Arafatta turýsyz qajylyq ǵıbadatynyń qabyl etilmeıtinin eskertken. Arafat taýynda kún batqanǵa deıin bolý – ýájip. Óıtkeni Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) osylaı istegen. Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy jyl saıyn qajylyq kezinde Arafat aımaǵynda «Bir mezette – bir nıet» duǵa tileý sharasyn ótkizip keledi. Is-sharaǵa Arafatta turǵan qazaqstandyq qajylar qatysyp, el men jerdiń amandyǵy men tutastyǵyn jáne otbasylaryna eki dúnıeniń jaqsylyǵyn tilep, duǵa etedi. 

MINA JAZYǴY

Mına – Qurban aıt kúnderi qurban shalynatyn jáne shaıtanǵa tas atatyn jer. Mına jazyǵyn úlken qajylyqtyń bastalatyn jeri dep aıtsaq ta bolady. Sol úshin bes paryzdyń birin óteýge kelgen barsha musylman osynda taban tireıdi. Mına jazyǵynda túneý – súnnet. Sondyqtan qajylar bir sátke jaıly qonaq úı men jumsaq tósekti umytady. Birneshe mıllıon musylman túgeldeı taý bókterindegi qaz-qatar tigilgen aq shatyrlarǵa jaıǵasady. Munda bárine birdeı jaǵdaı jasalǵan. Óıtkeni Alla aldynda barlyq pende teń.

Mına jazyǵy Mekkeniń shyǵysynan 5 shaqyrymdaı jerde ornalasqan. Eki arany avtomagıstral jalǵaıdy. Jaıaý júrginshilerge arnalǵan arnaıy jolaqtar da qarastyrylǵan. 45 myńnan astam shatyr tigilip, árqaısysyna jeldetkishter qoıylǵan. Ár shatyrǵa 30-40 adamǵa deıin sııady. Ǵalymdar mına ataýy «manna» etistiginen paıda bolyp, tógý (qan) degen maǵynaǵa saıatynyn alǵa tartady. Mınada qurbandyq shalý men shaıtanǵa tas laqtyrý rásimi jasalady.

MUZDALIFA JAZYǴY

Muzdalıfa – Arafat pen Mına arasyndaǵy jazyq. Oǵan Arafanyń keshinde túnep, Qurban aıt kúnderi shaıtanǵa atylatyn tas jınap alynady. Munda aqsham namazy men quptan namazy qosyp oqylady. Alla Taǵala Quranda bylaı degen: «Arafatta turǵannan keıin (beıne bir sel sekildi Muzdalıfaǵa qaraı) aǵylǵandaryńda, Máshǵarýl-haramda (ıaǵnı Muzdalıfada) Allany eske alyńdar» («Baqara» súresi, 198-aıat). Sondaı-aq munda Adam atanyń qulshylyq úıi de bolǵan. 

 

Daıyndaǵan Keýlimjaı QUTTY

«Iman» jýrnaly, №6, 2023 jyl