QAZAQTYŃ ÚRKER ShOQ JULDYZY ARQYLY AÝA RAIYN BOLJAÝY
Úrker shoq juldyzy – qazaq mıfologııasyndaǵy juldyzdar shoǵyryn bildiredi. Úrkerdiń jerge túsýi degen halyq arasynda meteorologııalyq jáne astronomııalyq qubylystarmen baılanysty uǵym qalyptasqan.
Dástúrli túsinik boıynsha, Úrker (Pleıady) jyl saıyn belgili bir kezeńderde kókjıekte kórinedi jáne batady. Kóktem men jazda Úrker kókjıekte bolmaıdy, ıaǵnı ol "jerge tústi" dep esepteledi. Bul ýaqytta Úrker túnde kórinbeıdi, óıtkeni ol kúnniń artynda jasyrylǵan. Kúz ben qys mezgilderinde Úrker qaıtadan túnde kórinip, "aspanǵa kóterildi" dep sanalady.
Osylaısha, Úrker jerge túsetin ýaqyt – shamamen mamyr men maýsym aılaryna sáıkes keledi.
Qazaq halqynda Úrker juldyzdarynyń qozǵalysy men kórinýine baılanysty kóptegen túsinikter men boljamdar bar. Olar aýyl sharýashylyǵy, aýa raıy jáne basqa da tabıǵat qubylystaryna baılanysty bolǵandyqtan, qazaqtar Úrkerge erekshe mán bergen.
Úrkerdiń jerge túsýi:
Úrker juldyzynyń kóktem men jaz mezgilderinde kókjıekte kórinbeýi "Úrkerdiń jerge túsýi" dep atalady. Bul shamamen mamyrdyń ortasynan maýsymnyń aıaǵyna deıingi aralyqta bolady. Osy kezde Úrker kúnniń jaryǵynda kórinbeıdi, ıaǵnı, ol aspannyń kúndizgi jaryǵynda jasyrynǵan sııaqty bolyp, túnde kórinbeıdi. Bul kezde aýa raıy ózgeredi.
Úrkerdiń qaıta kóterilýi:
Tamyz aıynyń sońynan bastap, Úrker qaıtadan túngi aspanda kórine bastaıdy. Bul ýaqytta ol shyǵystan tańǵy ýaqytta kóteriledi. Úrker juldyzy kóringennen bastap, jaz salqyn tarta bastaıdy. Kúzge qaraı ol túngi aspannyń mańyzdy juldyzdarynyń biri bolyp, kózge kórinip, haq aspanda erekshe jarqyrap janyp turady. Qazaqtaǵy “Úrkerli aıdyń bári qys” degen maqal sodan týǵan.
Úrkerdiń kókjıekte kórinýi nemese jasyrynýy aýyl sharýashylyǵyndaǵy jumystarmen tyǵyz baılanysty. Mysaly, Úrkerdiń jerge túsýi shóp shabý men maldy kóktemgi jaıylymdarǵa shyǵarý ýaqytymen sáıkestendirilse, Úrkerdiń qaıta kóterilýi kúzgi egin jınaý jumystarymen baılanystyrylǵan.
Úrker (Pleıady) juldyzdar shoǵyry mamyr aıynyń ortasynan bastap kórinbeı ketedi. Naqtyraq aıtqanda, shamamen 16-18 mamyrdan bastap Úrker kúnniń artynda jasyrylyp, túnde kórinbeıtin bolady. Bul kezeń maýsym aıynyń sońyna deıin jalǵasady. Osy ýaqyt aralyǵynda Úrker juldyzynyń kókjıekte kórinbeýi "Úrkerdiń jerge túsýi" dep atalady. Tamyz aıynyń sońyna qaraı Úrker qaıtadan tańǵy aspanda shyǵystan kórine bastaıdy, ıaǵnı, ol qaıtadan aspanǵa kóteriledi.
Toǵys syry
"Toǵys" – qazaq halqynyń dástúrli kúntizbesinde qoldanylǵan astronomııalyq uǵym. Bul uǵym Úrker juldyzynyń Aımen, Kúnmen nemese basqa juldyzdarmen belgili bir kezeńde bir syzyqtyń boıynda ornalasýyn bildiredi. Toǵys qazaqtyń kúntizbesinde jáne aýa raıyn boljaýda mańyzdy ról atqarǵan.
Toǵystyń mańyzdylyǵy
1. Kúntizbelik esepteýler:Toǵys kúntizbelik aılardy jáne sharýashylyq jumystardyń ýaqytyn anyqtaýda qoldanylǵan. Halyq toǵystarǵa qarap, mal tóldetý, egin egý, shóp shabý sııaqty jumystardyń ýaqytyn belgilegen.
2. Aýa raıyn boljaý: Toǵys kúnderin baqylaý arqyly aýa raıyn boljaǵan. Toǵystyń ýaqytyn bilgen adamdar aýa raıynyń ózgerisin aldyn ala sezip, daıyndalǵan.
3. Mıfologııalyq jáne mádenı máni:
Toǵystarǵa baılanysty kóptegen ańyzdar men áńgimeler bolǵan. Bul qubylystar halyqtyń turmysynda, mádenıetinde jáne dininde erekshe oryn alǵan.
Toǵys túrleri
1. Aıdyń Úrkermen toǵysýy: Aı aıyna bir ret Úrker juldyzdar shoǵyrymen toǵysady. Bul qubylys "Aıdyń toǵysy" dep atalady.
2. Kúnniń Úrkermen toǵysýy: Bul qubylys jylyna bir ret bolady jáne ol kóktemde, shamamen 16-18 mamyrda oryn alady. Osy ýaqytta Úrker kúnniń artynda jasyrylyp, kórinbeı qalady.
Toǵysty esepteý:
Toǵysty dástúrli qazaq kúntizbesinde esepteý úshin, adamdar Úrkerdiń kókjıektegi qozǵalysyn jáne onyń Aımen nemese Kúnmen ornalasýyn baqylaǵan. Qazirgi zamanda astronomııalyq kesteler men esepteýler arqyly toǵys ýaqytyn naqty anyqtaýǵa bolady. Toǵystar halyqtyń tirshiliginde mańyzdy ról atqaryp, olardy túsiný men baqylaý kúndelikti ómirdi josparlaýda mańyzdy bolǵan.
Qyryq kún shilde – qazaq halqynyń dástúrli uǵymynda jazdyń eń ystyq kezeńin bildiredi. Bul kezeń maýsymnyń sońynan bastap tamyzdyń ortasyna deıin sozylady. Eń qyzý, eń qapyryq kúnder dep sanalady, sebebi bul ýaqytta aýa raıy óte ystyq jáne qurǵaq bolady.
Qyryq kún shilde týraly kóptegen maqal-mátelder men áńgimeler bar, olarda osy kezeńniń qanshalyqty mańyzdy ekendigi aıtylady. Mysaly, egin sharýashylyǵynda bul ýaqyt erekshe mańyzdy bolyp sanalady, óıtkeni shildeniń ystyǵy eginniń pisip-jetilýine yqpal etedi. Sondaı-aq, bul kezeńde kóshpeli qazaq halqy jaılaýdaǵy salqyn ári jaıly oryndarǵa kóship, ystyqtan saqtanýǵa tyrysatyn. Osylaısha, qyryq kún shilde qazaq halqynyń turmysynda mańyzdy ról atqaratyn ýaqyt bolyp tabylady.
Qyryq kún shilde uǵymy qazaq halqynyń turmysynda úlken oryn alady jáne bul kezeńge baılanysty kóptegen ádet-ǵuryptar, nanym-senimder men halyqtyq tájirıbe qalyptasqan.
1. Aýa raıy men tabıǵat erekshelikteri:
Bul kezeńde aýa raıy óte ystyq bolyp, kúnniń uzaqtyǵy eń joǵary deńgeıge jetedi. Túnderi de jyly bolady, al jaýyn-shashyn sırek túsedi. Sondyqtan, bul ýaqytty halyq arasynda "shildeniń shyjyǵy" dep te ataıdy.
2. Aýyl sharýashylyǵy: Qyryq kún shilde egin men mal sharýashylyǵy úshin mańyzdy kezeń bolyp tabylady. Eginniń pisýi, shóptiń shabylýy, maldyń jaıylymy osy ýaqytqa týra keledi. Halyq shóp shabý men egin jınaý jumystaryn atqarady. Ystyq aýa raıy ónimniń tez pisip-jetilýine áser etedi.
3. Densaýlyq saqtaý: Ystyq kezeń bolǵandyqtan, densaýlyqqa erekshe kóńil bólinedi. Dástúrli túrde adamdar jeńil kıim kıip, salqyn sý iship, ózderin kún sáýlesinen qorǵaýǵa tyrysady. Kúnniń astynda uzaq ýaqyt bolmaýǵa, kóleńkede demalýǵa tyrysady.
4. Dástúrli merekeler men oıyndar: Bul kezeńde qazaqtar arasynda túrli toı-merekeler, as berý, qymyzmuryndyq sııaqty dástúrli sharalar ótkiziledi. Jastar arasynda túrli ulttyq oıyndar uıymdastyrylady, bul halyqtyń rýhanı ómirine serpin beredi.
5. Mıfologııa jáne nanym-senimder:
Qyryq kún shilde týraly ártúrli mıfter men nanym-senimder de bar. Mysaly, halyq arasynda shildeniń ortasynda jańbyr jaýsa, ol "qyryq kún shildeni buzady" dep senedi, ıaǵnı, ystyq kezeńniń aıaqtalýyn bildiredi.
Qyryq kún shilde qazaq halqynyń turmys-tirshiliginde tabıǵatpen tyǵyz baılanysty ómir saltynyń kórinisi bolyp tabylady. Bul kezeńdegi aýa raıynyń erekshelikteri halyqtyń ómirine, sharýashylyǵyna jáne mádenıetine úlken áser etedi.
Bolat BOPAIULY
