QAZAQTYŃ QUNANBAIY
Qazaqta eki Qunanbaı bar. Biri – ómirde bolǵan, tarıhı qujattar men estelikterde aıtylatyn naǵyz Qunanbaı. Ekinshisi – Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» roman-Epopeıasyndaǵy obraz Qunanbaı. Osy eki Qunanbaıdyń ekinshisin halyq jaqsy tanıdy da, birinshisin jurttan estigeni bolmasa, onsha bile bermeıdi. Biz sol Qunanbaı týraly aıtpaqpyz…
Sózimizdi Ahat Shákárimuly jazyp ketken myna bir áńgimeden bastasaq: «Qunanbaı on bes jasynan bastap kúreske túsip, el arasyndaǵy ózine qurby myqtymyn degenderdi jyǵyp, balýan atanǵan. On segiz jasar shamasynda Qunanbaıdyń jaýryny jerge tımegen kótibaq rýynan shyqqan, on bes jasynan áıgili bop, ataǵy jaıylǵan Seńgirbaı balýanmen kúresý oıynda bolady. Seńgirbaıdyń Qunanbaıdan jasy úlken, ári týysy jaqyn. Seńgirbaıǵa kelip: «Qaısymyz jyqqanymyzdy eshkimge aıtpaıyq, jyqsam da, jyǵylsam da at shapan aıyp bereıin, sizben ońasha kúreseıin dep edim», – deıdi. Sóıtip kazirgi «Jarqymbaı bıigi» degen taýdyń saıynda ekeýi ońasha kúresedi. Biraq qaısysy jyqqanyn eshkim bilmegen, olar aıtpaǵan. At pen shapandy Seńgirbaı alǵan. Ýádege berik adamdar syrlaryn ishke saqtap ketken. Seńgirbaı ólgen soń Qunanbaıdan: «Qaısyńyz jyqtynyzdar?» – degen qurby dostaryna Qunanbaı: «Sekeń óldi dep ýádeni buzǵanym laıyq emes», – dep jaýap bergen».
Qajynyń shóberesi jazyp ketken osy áńgimeni oqyǵan soń, Qunanbaıdyń bala kezinde palýan bolǵanyn, sonymen qatar ómir boıy aıtqan sózinen aınymaı, ýádege berik bolyp ótken adam ekenin kóremiz. Bundaı asyl qasıetter adamǵa tárbıemen jáne de qanmen keletini belgili.
Tobyqtynyń Jigitek tabynan taraǵan Keńgirbaı bı qazaqtyń orysqa qosylýyna qarsy bolǵan bıleriniń biri. Sonysy úshin birneshe ret ustalyp, saqalyn da kestirgen eken. Al Tobyqtydan taraıtyn ekinshi bir tuqym Aıdostan Yrǵyzbaı, Óskenbaı syndy eki bı shyqqan. Ekeýi de eldi aýyzyna qaratqan aıtýly bıler edi.
Sol bılerdiń zańdy jalǵasy bolyp Qunanbaı týdy. Yrǵyzbaı men Óskenbaıdyń kindiginen taraǵan ul kóp bolsa da, el Qunanbaıdy jastaıynan hanyndaı kórdi. Bir ret barymta kezinde aýyr jaralanyp, ekinshide sheshek aýrýynan ólim aldynda jatqanda tóńirektiń halqy túgel jınalyp, Qunanbaı úshin qol jaıyp duǵa jasaǵany búginde bizge ańyz sekildi kórinedi. Aldymen Allanyń qalaýymen, sodan soń sol duǵalar qabyl etilgen bolýy kerek, eki qaýipten de Qunanbaı aman ótedi. Sol sebepti de qartaıǵan shaǵynda halyqqa qaryzdar ekenin únemi aıtyp otyrady eken.
Taǵy da Ahat Shákárimulynyń jazǵanynan úzindi keltireıik: «Qunanbaıdyń sheshesi Zere: «Men Qunanbaıdy bir kún dáretsiz emizip kórgem joq jáne omyraýymdy tazalap jýmaı, bisimillá aıtpaı emizgen mezgilim bolǵan joq», – dep aıtyp júripti. Qunanbaı denesi óte symbatty, tolyq, boıy zor, júzi nurly, bota kóz, mańdaıly, qyr muryn, sulý bolǵan. Balǵyn zor denesi – balýandyqqa, ótkir kózi – erlikke, basy – aqyldylyqqa sáıkestene bitken». Bul sýretteýde aıtylmaǵandyqtan, tolyqtyra keteıik: Qunanbaıdyń betinde sheshek aýrýynyń daqtary qalǵan. Sodan soń, romanda aıtylatyndaı, bir kózi barymta kezinde zaqymdanyp, kórmeı qalǵan. Biraq bunyń bári Qunanbaıdyń aıbaryn arttyryp, mysyn odan saıyn kúsheıtip turatyn bolǵan.
Keńgirbaı, Yrǵyzbaılardyń zamanynda halyqty han basqarǵan bolsa, Qunanbaıdyń tusynda nızam (zań) ózgerip, handyq júıe joıylyp, endi eldi aǵa sultan basqaratyn bolady. Burynǵy dástúr boıynsha aǵa sultandyqqa burynǵy handar, ıaǵnı tóreler kelýi kerek edi. Jáne solaı boldy da. Biraq buǵan Qunanbaı o bastan qarsy bolady. Tipti ózin qoldamaǵany úshin bir bıdi atpen súırep tastaǵany týraly da derek bar.
Iá, Qunanbaı sondaı qatal sheshimderdi de jıi qabyldaıtyn. Ózi aıtqandaı, adamnyń ne nárse qasıeti bolsa, sol nárseden mini de týady. Ol óziniń qatal da birbetkeı minezi arqyly bılikke de jetti jáne sol qasıeti úshin basy daýǵa da qaldy.
Aǵa sultan tóreden saılanǵan soń, bı-bolystar aǵa sultanǵa para jınaıdy. Onsyz da tóreniń bıligine qarsy bolyp júrgen Qunanbaı para jınap júrgenderge qolyn shyǵarǵan kórinedi. Keıin aǵa sultan basqa emes, sol para alǵany úshin ustalyp, ornyna basqa adamdy qoıý kerek bolǵanda Qunanbaıdyń qol shyǵarǵanyn biletin oıaz Qunanbaıdy aǵa sultandyqqa laıyq kórgen bolsa kerek. Sóıtip, Qunanbaı aǵa sultan atanady. Bul 1846 jyl edi.
Qunanbaı aǵa sultan bop turǵan kezinde úkimetke, búginginiń tilimen aıtqanda ártúrli jobalar usynǵan. Qarqaraly qazaqtaryn otyryqshylyqqa aınaldyryp, eginshilik kásibine úıretý úshin Qaraǵaıly degen jerdi eginshilikke paıdalaný týraly pikirin orys ákimshiligine resmı túrde jazǵan. Qarqaraly qalasyn keńeıtý, qurylystar salý, turǵyn halyqtyń áleýmettik muqtajdary úshin saýda dúkenderin, mektep-medreseler salýǵa qolaıly jerler bólý týraly máseleler de kótergen. Ár bolystan bir baladan alyp, sheshek aýrýyna qarsy dári egýdi úıretýge jibermekshi de bolǵan. Bul jobalardyń biri oryndalsa, biri oryndalmaı, tek qujat betterinde ǵana saqtalyp qaldy. Al sol ýaqytta Qarqaralyǵa salǵyzǵan meshitinde jamaǵat áli kúnge deıin namaz oqyp, meshit ıesine duǵa jasaýda…
Sol jyldary Qunanbaı áskerı Ekspedıtsııamen Jetisý óńirine barady. Qazaq arasyna jer aýdarylyp kelgen polıak saıahatshysy Adolf Ianýshkevıchpen tanysatyn ýaqyty da osy kez. Úsh aı boıy birge júrgen ýaqytynda polıak saıahatshysy Qunanbaıǵa tánti bolyp, erekshe yqylaspen jazbalaryna qosqan. Bir jerinde: «Qunanbaı sóıleý úshin jaratylǵan mashına ǵana emes, ol tek buramaǵanda ǵana toqtaıtyn saǵat dersiń. Tósekten turysymen-aq sóıleı bastaıdy, sodan kózi uıqyǵa ketkenshe tolassyz sóılep beredi. Mınýt saıyn aqyl surap, qazaqtar oǵan kelip jatady. Qos qolyn myqynyna taıanyp, eki-úsh sózden keıin-aq sharıǵattan úzindi keltirip, ol abyzsha suńqyldap ketedi. Onyń jadynda saqtaý qabyleti tań qalarlyq, úkimettiń barlyq ýkazdary men jarlyqtaryn kitaptan oqyp otyrǵan adamsha jatqa aıtady» – dep, Qunanbaıdyń qazaq ishindegi bedeli men qaırattylyǵyn baǵalaıdy.
Qunanbaı Óskenbaıuly qatysqan sol áskerı Ekspedıtsııa tegin Ekspedıtsııa emes edi. Qunanbaı sol jyly «horýnjıı» ataǵyn da alady. Ne úshin deısiz ǵoı? Kenesary Qasymuly bastaǵan áskerdi qýǵany úshin.
Biraq Kenesarynyń túbine jetkenderdiń biri Qunanbaı eken deýge asyqpańyz. Óıtkeni «Horýnjıı» ataǵyn Qunanbaıǵa Ekspedıtsııaǵa shyǵar aldynda-aq berip qoıǵan. Al Jetisýǵa jetkennen keıin Qunanbaıdyń kóńiline kirbiń túskeni týraly aıǵaqtar bar. Sirá, bylaı tartsa arba synatyn, bylaı tartsa ógiz óletin jaǵdaı solaı ári-sári qylyp qoıǵan bolsa kerek. Muhtar Áýezoviń jazyp ketken derekti keltireıik: «…Qunanbaıdyń budan sońǵy el esinde qalǵan bir isi – orys ulyǵynyń buıryǵy boıynsha Kenesaryny qýǵany. Starshına kúninde Kenesaryny qýa shyqqan orys otrıadymen birge qazaqtan kisi alyp, qosa qýysqan. Qýǵan qol Kenesarynyń kóshine jetipti. Kóshiniń janynda Kenesary atynan túsip, namaz oqypty. Sonda orys bastyqtary shabaıyq degende, Qunanbaı: «Namaz ýaqytynda shappaımyz», – dep, shapqyzbaı qoıypty. Sol jolda Qunanbaı qolmen kele jatqan qazaqtardy jıyp alyp, qurqudyqtyń mańynda keńesip, Kenesaryny ustamaýǵa, qas qylmaýǵa ýádelesipti. Keıin atys bolǵanda jýantaıaq Tóbet degen batyr Kenesary qolynyń bir batyryn qýyp, naızalamaqshy bolǵan, sony Qunanbaı sabapty».
Qalaı bolǵanda da Qunanbaıdyń Patshadan syı, ataq alýy orysqa qarsy shyǵamyn dep, saqalyn kestirgen Keńgirbaıdyń tuqymyna jaraspaıtyn áreket edi. Sheshen Qara degen kedeı bir joly sonysyn betine salyq qyp ta basqan eken.
Jurttyń Qunanbaıǵa artar kinási bul ǵana emes. Keńgirbaıdyń qanynan taraǵan, Qunanbaıdyń ózimen bir anany emip ósken Bójeımen eki ortada jaýlyq týady. Onyń birden bir sebebi Qunanbaıdyń ákeden birge týatyn inisi – Maıbasar. Ózi aǵa sultan bolǵan Qunanbaı Bójeıge bolystyqty usynsa, ol bas tartyp, Maıbasardy jón kóretinin aıtypty. Biraq kóp uzamaı bolys bolǵysy keletinin bildirgen. Bójeıdiń sol áreketin tabansyzdyq dep túsingen Qunanbaı Maıbasardy ornynan ádeıi almaı qoıady. Onymen qoımaı Jigitektiń (Bójeıdiń rýy) qystaýlaryn da tartyp alady. Jaýlyq ýaqyt ótken saıyn kúsheıip, rý aralyq soǵysqa, kisi ólimine alyp barady. Bójeı jaq patshaǵa aryz beredi. Is nasyrǵa shaýyp bara jatqanyn baıqaǵan Qunanbaı Aıagózdiń aǵa sultany Baraq Soltabaıulyn tórelikke shaqyryp, Bójeımen aradaǵy qatynasty bir rettep alady. Alaıda ólispeı berispeýge bekingen eki jaq kóp uzamaı jaýlyqqa qaıta kóshedi. Qunanbaı Ombyǵa aıdalyp, sonda bir jylǵa jýyq ýaqyt myrzaqamaqta jatady.
Osy tusta aıta ketetin bir túıitkil bar. Kópshilik Qunanbaıdyń tórt áıelin biledi, olar: Kúńke, Uljan, Aıǵyz, Nurǵanym. Biraq Qunanbaıdyń Ombyda bolatyn kezi áli Nurǵanymdy almaǵan ýaqyty eken. Sol sebepti de elden jyraqta júrgen kezde tórtinshi qylyp Áıbat esimdi qyzdy áıeldikke alǵan eken. Keıin Qunanbaı myrzaqamaqtan bosaǵan kezinde Áıbat sheshemiz aıaq astynan kóz jumady da, sol jaqqa jerlenedi.
Qunanbaıdyń sol joly bostandyqqa shyǵýy da aıtpaýǵa bolmaıtyn jaıt. Tergeý áli bitpegen, biraq Qunanbaıdy kepilge bosatýǵa patsha úkimeti ózi múddeli bolǵan. Kepil qoıatyn adamdy ózderi izdegen. Sol kezde basqa emes, Shoqan Ýálıhanovtyń ákesi Shyńǵys tóre jaýapkershilikti moınyna alyp, Qunanbaıdy bosatyp alǵan.
Myrzaqamaqtan shyqqanymen, Qunanbaıdyń ústinen qozǵalǵan is aıaqtalmaǵan edi. Bir tergeýshiniń orynyna bir tergeýshi kelip, istiń aq-qarasyn ajyratýǵa tyrysyp jatqan. Sol jalǵasqannan jıyrma jyldaı ýaqytqa sozylyp, Qunanbaı qartaıyp qajylyqqa ketkende, Bójeı jáne de basqa aryz berýshiler qaıtys bolǵannan keıin bir-aq bitken kórinedi.
Iá, Qunanbaı jetpis bir jasqa kelgende bılikke aralasýdy qoıyp, qajylyqqa barmaq bolady. Balalary jetkilikti qarajatty jıyp, janyna balasyndaı bolyp ketken Yzǵuttyny qosyp shyǵaryp salady. Bularmen qosylyp qazaq eliniń túkpir-túkpirinen paryzdy ótemek bolǵandar shyǵady. Máshhúr-Júsip Kópeevtiń aıtýynsha bul qazaqtan qajylyqqa barǵan úshinshi top eken.
Mekkede bolǵan kezderinde bul top Qunanbaıdyń bastamasymen qazaq qajylarǵa arnap taqııa, qazirginiń tilimen aıtqanda qonaq úı salǵyzady. Qarjysyn birge kóterse de, taqııany ózderin qajylyq kezinde bastap júrgen Qunanbaıdyń atyna beredi. Keterlerinde taqııaǵa ıe bolý úshin kishi júzden barǵan bir jigitti tastap ketedi.
Qajylyqtan kelgen soń Qunanbaı dúnıe isin birjolata tárki etip, sóılese sharıǵatty ǵana aıtyp, shymyldyqtyń ár jaǵyna kirip, otyryp alady. Kórgenderdiń aıtýynsha qajy solaısha sońǵy jeti jylyn ótkizgen eken.
Osyndaı eshkimdikine uqsamaıtyn, seksen eki jylǵa sozylǵan ómirbaıan ısi qazaqtyń aıaýly uly Abaıdyń ákesi Qunanbaıǵa buıyrǵan eken. Ákesi Óskenbaıǵa as bergende uly júz ben kishi júzden arnaıy qonaqtar kelgen. Qajylyqqa barǵanda da ısi qazaq qadirin bilip, basshy etip alǵan. Isti bolǵan kezinde kómekke Baraq Soltabaı uly kelgen, Shyńǵys Ýálıhanov ta qolyn sozǵan. Kenesaryny ajaldan aman alyp qalǵan. Biraq óziniń atalastarymen bir mámilege kele almaı, qyrqysyp ótken. Taǵdyr…
Arman Álmenbet
