QAZAQTYŃ DÚNIETANYMY
Qazaq halqynyń fılosofııamen oılaý mádenıetiniń shyǵý tegi kóne túrki zamannan bastalady. V-VI ǵasyrlarda túrkilerdiń álippesimen jazýy boldy sonyń negizinde túrikter jazba mádenıetin týǵyzdy, ony kóne túrki jyrlar dep atalady. Sol zamandaǵy túrkilermen qazirgi qazaq salasynyń arasyndaǵy tereń rýhanı sabaqtastyqty ańǵaramyz.
IX ǵasyrda ómir súrgen Farabı óz eńbekterin arab tilinde jazdy, negizgi eńbekteri (Ekinshi ilim fılosof traktattary matematıkalyq áleýmettik ástetıkalyq traktattary). Farabıden eki ǵasyr ómir súrgen Júsip Balasaǵun «Qutty bilik» shyǵarmasyn arab árpimen túrki tilinde jazǵan. Al asa kórnekti Ahmet Iassaýı óz shyǵarmalaryn túrki tilde jazǵanmen arab árpin qoldanǵan. Júsip Balasaǵunnan keıingi túrk oıshyldarynyń qataryna Ahmet Iúgnekı, Mahmut Qashqarı, Jamal Qarshı t.b. jatady. Qazaq halqynyń qoǵamdyq sanasynyń qalyptasýyna bul oıshyldardyń yqpaly zor boldy. Qazaq halqy ıslamnyń ortodoktsııalyq jaǵyna den qoımaı onyń fılosofııasyn qabyldaǵan, fılosofııa qazaq qalqyna syrttan tanylǵan ilim emes óziniń tól sanasyna jatatyn qubylys. Aıtalyq «táýba» fılosofııalyq uǵym ol qandaı qubylystyń bolsa da rýhanı ólshemi. Bul uǵym adam qýanyshynyń da qaıǵysyn da shegi baryn bildiredi, barǵa qanaǵat etý kerek. Osy fılosofııa halqymyzdyń áleýmettik psıhologııasyna, áleýmettik dúnıetanymyna ábden sińdi, halqymyzdyń dúnıetanymynyń ereksheligi onyń turmysynan ańǵarylýy zańdy dúnıe. Sondyqtan arab – parsy fılosofııasyn qazaq halqy sol kúıinde emes, óziniń ómir súrý tásili, salty, ereksheligine saı qabyldaǵan.
VIII-IX ǵasyr Syrdarııa boıynda danyshpan oıshyl Qorqyt ata ómir súrdi. Qazaq arasynda Qorqyt ata týraly tarıhı jyr dastandar ańyzdar án kúı kóp kezdesedi. Qorqyt atanyń negizgi kózqarastary taǵdyrǵa jazylǵan degen fotolızmge qarsy kúresip adamdarǵa máńgi ómir izdeýshi tulǵa retinde ózin kórsetti. Ol ómirdiń qıyndyqtaryna moıynsunbaı únemi kúrese bilýge shaqyrdy, árbir istiń izgilik pen jaqsylyqqa negizdelip júzege asýyn ýaǵyzdady. Bul ǵulamanyń keıingi urpaqqa bergen rýhanı tálimi. Qorqyt ata qazaq dalasynda tuńǵysh ret qobyz jasaýshy bolyp tabylady. Qazirgi ýaqytta 22-den astam kúıleri belgili shartarapqa taraǵan Qorqyt dúnıede ózgermeıtin esh nárse joq «Synbas temir joq, ólmes ómir joq». Ólmeıtin ómirdi ónerden tabady. Qorqyt babamyzdyń artynan qaldyrǵan jyrlary óte mańyzdy. Qorqyt kitabi 12 jyrdan turady. Búkil túrki elderine ortaq bul kitaptyń 2 túrli nusqasy bar onyń biri Vatıkan (Rım) Drezden (Germanııa) qalasynda kitap qoımalarynda saqtalǵan. Qorqyttyń naqyl sózderinde qazaq maqaldaryna óte uqsas odan kóshpeli eldiń salt-sana tabıǵat jáne qoǵamǵa degen kóz qarasy kórinip tur.
XV ǵasyr ańyz keıipkerine aınalǵan óz zamanynyń oıshyly Asan Qaıǵy, Kereı Jánibek handardyń yqpaldy bıi aqylshysy bolǵan óziniń fılosofııalyq jyr talǵaýynda handyq úkimettik nyǵaıtý eldiń qorǵanys qabiletin arttyrý qajettiligin nasıhattady. Qoǵamdaǵy ádet ǵuryp minez qulqyn máselelerin kórsettik Asan Qaıǵy bir ortalyqqa baǵynǵan memleket qurýdy nasıhattady ańyz boıynsha Saryarqada Ulytaýda dúnıe salǵan.
XX ǵasyrdyń basynda qazaq topyraǵynda bir top talantty oıshyl aqyndar, qoǵam qaıratkerleri dúnıege keldi, árıne, olardy dúnıege keltirgen obektıvti qoǵamdyq jaǵdaılar. Eń aldymen 1861 jyldan bastap basybaılyq quqyq joıylǵannan keıin Reseı qulash jaıyp, damı bastady.
Sondaı-aq, XX ǵasyrdaǵy qazaq oıshyldary túrli fılosofııalyq izdenister jasady. Qazaq halqynyń qarapaıym oı-pikirlerinen alǵash fılosofııalyq deńgeıge deıin kóterile alǵan Abaıdyń nemere inisi Shákárim Qudaıberdıev boldy. Ol Abaıdyń «Qyryq bes qara sózindegi» oı tolǵaý dástúrin damyta otyryp, 1898 jyldan bastap otyz jyldaı tabandy izdenis jasap, “Úsh anyq” fılosofııalyq eńbegin jazyp shyqty.
Qazan tóńkerisine deıin de odan keıin de ulttyq sananyń erkindikpen damýyna kóptegen tosqaýyldar boldy. Sonyń bir kórinisi ulttyq fılosofııa halyqtyq dúnıe tanym. Qazaq fılosofııasy adam jáne onyń ómirsúrý fılosofııasy jalpy bostandyqty erkindikti súıetin keń dalasy sııaqty keń pishindegi bar halyqtyń soǵan saı fılosofııalyq dúnıe tanymy oı pikirleri bolýy zańdy dúnıe.
