QAZAQTYŃ AÝYZJABAR ASY
Sóz tórkini
Etımologııalyq máni
"Aýyz jabar" degen sóz tirkesi eki komponentten turady:
1. Aýyz – tilmen, sóılesýmen baılanysty nárse.
2. Jabar – jabý, jaýyp tastaý degen maǵynany bildiretin sóz. Osylaısha, "aýyz jabar" sóz tirkesi «aýyzdy jabý», ıaǵnı belgili bir aqparatty nemese qupııany ashpaýdy bildiredi. Bul dástúrde, as ótkizilý barysynda, qatysýshylar ózderine belgili qupııalardy nemese aqparattardy jarııa etpeýge mindettenedi.
Sózdiktegi uǵymy
Sózdikte aýyzjabar asy - uǵymy arnaıy dastarhan retinde túsindiriledi, ol kóbine tómendegi mánderge ıe:
1. Qupııany saqtaý maqsatyndaǵy as: Aýyzjabar asy – belgili bir qupııa nemese aqparatty saqtaý maqsatynda uıymdastyrylatyn as. Munda qatysýshylarǵa belgili bir dúnıelik zattar beriledi, bul olardy qupııany saqtaýǵa mindetteıdi.
2. Qurmet kórsetý men syılyq berý: Bul as uıymdastyrylǵanda, qatysýshylarǵa qurmet kórsetiledi jáne syılyqtar beriledi. Osylaısha, as uıymdastyrýshylary qatysýshylardyń qupııany saqtaýǵa degen jaýapkershiligin arttyrady.
3. Kepildikti qamtamasyz etý: As barysynda jasalǵan kelisimder men mindettemeler arqyly qupııany saqtaý kepildigi qamtamasyz etiledi.
Dástúrlik máni
Aýyzjabar asy qazaq qoǵamynda qupııany qorǵaýdyń jáne qurmet kórsetýdiń erekshe tásili retinde qarastyrylady, onyń mańyzy men máni qoǵamdyq qatynastar men áleýmettik turaqtylyqty saqtaýǵa baǵyttalǵan.
Aýyzjabar asy – bul dástúrli qazaq qoǵamynda qoldanylatyn mańyzdy dástúrlerdiń biri. Ol kóbine qupııa saqtaýdy, adamnyń erekshe suranysyn qanaǵattandyrýdy jáne qurmet kórsetý úshin uıymdastyrylady.
1. Aýyzjabar asyn uıymdastyrýdyń maqsaty: Aýyzjabar asy kóbine qupııany saqtaýǵa arnalǵan arnaıy dastarhan bolyp tabylady. Bul as, negizinen, belgili bir aqparattyń nemese qupııanyń tarap ketpeýin qamtamasyz etý maqsatynda uıymdastyrylady. Mundaı asqa qatysqan adamdarǵa mindetti túrde belgili bir dúnıelik zattar beriledi, sonyń arqyly olardyń qupııany saqtaýǵa degen jaýapkershiligi kúsheıtiledi.
2. Qupııany saqtaýdyń mańyzdylyǵy:
Bul dástúrdiń basty maqsaty – aqparattyń nemese belgili bir jaǵdaıdyń qoǵamdyq keńistikte tarap ketpeýin qamtamasyz etý. Qazaq qoǵamynda qupııany saqtaý úlken mánge ıe bolǵan, sebebi ol otbasylyq nemese áleýmettik turaqtylyqty qamtamasyz etedi.
3. Qonaqtardy shaqyrý jáne as berýdiń tártibi: Aýyzjabar asyna shaqyrylatyn qonaqtar ádette qurmetti adamdar nemese aqyl-keńes berýshiler bolyp tabylady. Olar osy asqa qatysý arqyly qupııany saqtaýǵa mindetteledi. Bul as uıymdastyrý barysynda qonaqtarǵa qurmet kórsetiledi jáne olardy syılyqtarmen nemese dúnıe-múlikpen marapattaý dástúri oryn alady.
4. Dúnıe-múlik berý: As kezinde nemese as sońynda, qonaqtarǵa dúnıe-múlik berý dástúri oryn alady. Bul dúnıe-múlik arnaıy syı retinde beriledi jáne onyń maqsaty – qonaqtardyń qupııany saqtaý mindettemesin nyǵaıtý. Sonymen qatar, syılyqtar arqyly as uıymdastyrýshylarynyń mártebesi men qurmettiligi de kórsetiledi.
5. Qupııany saqtaý kepildigi: Aýyzjabar asynyń basty ereksheligi – qupııany saqtaý kepildigi. Asqa qatysýshylar arasynda erekshe kelisimder men mindettemeler jasalady, bul olardy qupııany saqtaýǵa yntalandyrady.
Aýyzjabar asy men ýáde asy qazaq mádenıetinde qupııany saqtaýǵa jáne qurmet kórsetýge arnalǵan dástúrler. Olardyń arasyndaǵy baılanys pen aıyrmashylyqtardy qarastyraıyq.
Aýyzjabar asy
Aýyzjabar asy – qupııany saqtaý maqsatynda uıymdastyrylatyn arnaıy dastarhan. Qatysýshylarǵa belgili bir aqparatty nemese qupııany ashpaý úshin syılyqtar beriledi. Bul asqa qatysýshylar arasyndaǵy kelisimder men mindettemeler qupııany saqtaý kepildigin qamtamasyz etedi.
Ýáde asy
Ýáde asy – bireýge ýáde bergennen keıin, sol ýádeni oryndaý úshin uıymdastyrylatyn as. Qazaq qoǵamynda ýáde berý jáne ony oryndaý óte mańyzdy. Ýáde asy – ýáde bergen adamnyń óz mindetin oryndaǵanyn kórsetý jáne qurmet kórsetý úshin ótkiziledi. Bul as kóbine ýáde oryndalǵan sońǵy kezeńde nemese erekshe jaǵdaılarda uıymdastyrylady.
Uqsastyqtary men aıyrmashylyqtary
1. Uqsastyqtary: Ekeýi de arnaıy jaǵdaılarda uıymdastyrylatyn dastarhan. Qatysýshylarǵa qurmet kórsetý jáne syılyqtar berý dástúrleri bar.
Ekeýi de qazaq mádenıetinde áleýmettik jaýapkershilikti jáne qurmetti saqtaýǵa baǵyttalǵan.
2. Aıyrmashylyqtary: Aýyzjabar asy negizinen qupııany saqtaý úshin uıymdastyrylsa, ýáde asy - ýáde oryndaýdy jáne qurmet kórsetýdi maqsat etedi.
Aýyzjabar asy belgili bir qupııa nemese aqparatty jabýǵa baǵyttalsa, «ýáde asy» ýádeniń oryndalýyn atap ótýge arnalǵan. Osylaısha, aýyzjabar asy jáne ýáde asy qazaq mádenıetinde arnaıy maqsattarǵa qyzmet etetin dástúrler bolyp tabylady. Birinshisi qupııany saqtaý men kepildikti qamtamasyz etýge baǵyttalsa, ekinshisi ýáde men mindettemelerdi oryndaýdy qurmetteýge arnalǵan. Bul dástúrdiń mańyzy men qoldanylý joldary qazaq mádenıetinde tereń tamyrly, ári qoǵamdaǵy qupııany saqtaýdyń erekshe tásili bolyp tabylady.
Ilamadaǵy “aýyzjabar asynyń”máni
Islam dini men qazaq dástúrleri keıde ózara baılanysyp, bir-birin tolyqtyrady. Islamda qupııany saqtaý men ýádege beriktikke úlken mán beriledi, jáne bul qaǵıdalar «aýyz jabar as» dástúrinde de kórinis tabady. Islam dinindegi qupııa saqtaý men ýáde berýge qatysty qaǵıdalardy qarastyraıyq.
Islamdaǵy qupııany saqtaý
Islam dininde qupııany saqtaý mańyzdy ári mindetti sanalady. Quran men hadısterde adamnyń qupııalaryn saqtaý, ótirik aıtpaý jáne amanatqa qııanat jasamaý týraly kóptegen erejeler bar. Mysaly:
Quranda: «...bir-birińniń qupııalaryn saqtańdar...» (Nısa súresi, 58-aıat).
Hadısterde: Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.): «Qupııa senimdiliktiń bir túri. Senimge qııanat jasaǵan adam musylman emes» degen.
Aýyzjabarasynyń ıslamdaǵy máni
Islamnyń joǵaryda atalǵan qaǵıdalary aýyz jabar as dástúrinde mańyzdy ról atqarady. Osy dástúrdi ıslam dini turǵysynan qarastyryp kóreıik.
1. Qupııany saqtaý: Islamda qupııany saqtaý – musylmannyń mindeti. Aýyzjabar asynda bul mindet syılyq berý arqyly nyǵaıtylyp, qupııanyń saqtalýyna kepildik beriledi.
2. Ýáde berý jáne ony oryndaý: Ýáde berý jáne ony oryndaý – Islamda erekshe mánge ıe. Aýyzjabar asynda qatysýshylardyń qupııany saqtaý týraly bergen ýádesi erekshe qurmettelip, ony oryndaýǵa yntalandyrylady.
3. Amanatqa adaldyq: Aýyzjabar asynda berilgen qupııa – amanat retinde qabyldanady. Islamda amanatqa qııanat jasamaý mindetti, sondyqtan aýyz jabar asynda qatysýshylar qupııany saqtaý arqyly amanatqa adaldyq tanytady.
4. Qurmet kórsetý: Aýyzjabar asynda qonaqtarǵa qurmet kórsetý jáne syılyq berý – Islamnyń meıirimdilik pen qonaqjaılyq qaǵıdalaryna saı keledi.
Túıin
Aýyzjabar as dástúri qazaq mádenıeti men Islam qaǵıdalaryn úılestire otyryp, qupııany saqtaý, ýádege beriktik jáne amanatqa adaldyq sııaqty mańyzdy qundylyqtardy nasıhattaıdy. Bul dástúr arqyly qazaq qoǵamynda qupııanyń saqtalýy, adamdar arasyndaǵy senimniń kúsheıýi jáne áleýmettik turaqtylyqtyń qamtamasyz etilýi júzege asady.
Bolat BOPAIULY
