QAZAQTYŃ AÝYZBASTYRYQ ǴURPY
Sóz tórkini
Etımologııalyq máni
"Aýyzbastyryq" sóziniń Etımologııasy eki quramdas bólikten turady: "aýyz" jáne "bastyryq". "Aýyz" sózi adamnyń sóıleý múshesin bildirse, "bastyryq" sózi "bastyrý" etistiginen shyqqan, ıaǵnı, bir nárseni basý, jabý, jasyrý maǵynasynda qoldanylady. Bul sózdiń týra maǵynasy bireýdiń aýzyn jabý, aıtylǵan sózdi basqa bireýge jetkizbeý degendi bildiredi. Osylaısha, "aýyzbastyryq" sóziniń Etımologııalyq máni – bireýdiń aýzyn jaýyp, sózdiń taratylmaýyn qamtamasyz etý.
Sózdiktegi uǵymy
Qazaq tiliniń sózdiginde "aýyzbastyryq" sózi kóbinese áleýmettik-mádenı mánde túsindiriledi. Ol bireýdi sózben jyǵyp, utqan kezde nemese uıatty is istegende, utylǵan adam ózinshe sol sózdi basqa adamǵa taratpaý úshin beredi. Bul ǵuryptyń máni – aıtylǵan sózdi basqa bireýge taratpaý úshin beriletin syı nemese zat.
Túsindirme sózdik boıynsha
"Aýyzbastyryq" sózi – bireýdiń aýzyn jaýyp, sózdiń taralýyn toqtatý maqsatynda beriletin syılyq nemese qun. Bul sózdikte onyń eki negizgi maǵynasy kórsetiledi:
- Bireýdi sózimen utqan kezde onyń aıtqanyn basqaǵa jetkizbeý úshin beriletin syılyq; Uıatty is istegende nemese sózden jeńilgende, sol sózdi taratpaý úshin beriletin ótemaqy.
Qoldanysy jáne mysaldar
Aýyzbastyryq ǵurpynyń qoldanylýy kóptegen qazaq aýyz ádebıeti shyǵarmalarynda kórinis tapqan. Mysaly, bir adam ekinshi adamǵa ótkir ázil nemese syn aıtqanda, utylǵan adam aýyzbastyryq berip, sol sózdiń taralýyn toqtatady. Bul ǵuryp qazaq qoǵamynda adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty retteý jáne túsinispeýshilikterdi sheshý maqsatynda qoldanylady. Osylaısha, aýyzbastyryq ǵurpynyń Etımologııalyq máni men sózdiktegi uǵymy onyń qazaq mádenıeti men dástúrlerindegi mańyzdy rólin kórsetedi.
Aýyzbastyryqtyń máni
Aýyzbastyryq — qazaqtyń dástúrli ǵurpy, onda bireýdi sózben jyǵyp, utyp ony ornynan turmastaı etip óleń shyǵarý nemese ótkir ázil aıtý kezinde nemese uıatty is istegende, utylǵan adam ózinshe sol sózdi basqa adamǵa taratpaý úshin «aýyzbastyryq» beredi. Bul sózdi eshkimge aıtpańyz degen jalyný, keshirim suraý bolyp tabylady.
Aýyzbastyryq berý jaǵdaılary
Aýyzbastyryq berý ǵurpy, ásirese, mazaqtaý, synaý nemese aıyptaý kezinde qoldanylady. Mysaly, bir adam ekinshi adamǵa ótkir ázil tastasa nemese uıatty isi úshin áshkerelese, sol adam aýyzbastyryq berý arqyly ózin qorǵap, uıattan qutylýǵa tyrysady.
Aýyzbastyryqtyń sharttary
Aýyzbastyryq alǵan adam álgi sózdi eshkimge aıtpaýy kerek. Osy ǵuryptyń basty sharty — sertke adal bolý. Iaǵnı, aýyzbastyryq alǵan adam ol sózdi taratpaıdy jáne ony qupııa saqtaıdy. Bul serttiń bir túri bolyp tabylady.
Tarıhı mysaldar
Qazaq aýyz ádebıetinde aýyzbastyryq berý týraly kóptegen mysaldar bar. Máselen, «El aýzynan» kitabynda: «Ker atty berip turyp: - Aıta kórme, aýyzbastyrǵymyz bolsyn, - dep attandyrdy» degen mysal keltirilgen. Bul jerde aýyzbastyryq retinde Ker at berilgen.
Aýyzbastyryqtyń áleýmettik róli
Bul ǵuryp qazaq qoǵamynda adamaralyq qarym-qatynasty retteý jáne uıattan qutylý tásili retinde qyzmet atqarǵan. Aýyzbastyryq berý arqyly adamdar arasyndaǵy túsinbeýshilikter men kıkiljińderdi sheship, bir-birine keshirim suraý jáne uıatty is-áreketterin jasyrý múmkindigin tapqan. Aýyzbastyryq ǵurpy qazaqtyń mádenıeti men dástúrlerinde mańyzdy ról atqaryp, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty retteýge kómektesken. Bul ǵuryp arqyly adamdar bir-birine keshirim surap, senim men qupııalylyqty saqtap, qoǵamdaǵy úılesimdilik pen túsinistikti nyǵaıtqan.
Islamdaǵy “aýyzbasyrtqy ǵurpynyń” máni
Islamdaǵy “aýyzbastyryq ǵurpynyń” mánin túsiný úshin aldymen onyń jalpy ıslamdyq normalar men qundylyqtar kontekstinde qarastyrylýyn eskerý qajet.
1. Qupııalylyq jáne qadir-qasıet:
Islamda adamnyń qadir-qasıeti men abyroıyn saqtaý mańyzdy prıntsıpterdiń biri bolyp tabylady. Paıǵambarymyz Muhammed (s.a.s) árdaıym musylmandardy bir-biriniń qupııasyn ashpaýǵa, ar-namysyn qorǵaýǵa shaqyrǵan. Osy turǵydan alǵanda, aýyzbastyryq ǵurpy adamnyń qadirin saqtaý, onyń abyroıyn tógilmeý úshin beriletin ótem retinde qarastyrylýy múmkin.
2. Keshirim jáne túsinistik: Islamda adamdardy keshirýge, túsinistikpen qaraýǵa shaqyrady. Bireý qatelik jasaǵanda, ony jóndep, keshirýge baǵyttalǵan amaldar quptalady. Aýyzbastyryq berý de osyndaı bir-birin keshirý jáne túsinistikpen qaraý ǵurpynyń kórinisi bolýy múmkin.
3. Qupııalardy saqtaý: Islamda bireýdiń jeke ómirine qatysty málimetterdi taratý – ǵaıbattaý (jamandaý) jáne ósek aıtý – kúná dep sanalady. Aýyzbastyryq berý arqyly adamnyń qupııasyn saqtaý, ósek-ǵaıbattyń aldyn alý múmkindigi paıda bolady. Bul da ıslamdyq qundylyqtarmen úılesimdi.
4. Shyndyqty aıtý jáne ádildik: Islamda shyndyqty aıtý, ádil bolý – basty qaǵıdattar. Alaıda, keıde shyndyqty aıtýdyń da orny men ýaqyty bar. Eger bireýdiń shyndyqty aıtýy basqa bireýge zııan keltiretin bolsa, ıslam ony saqtyqpen qaraýdy úıretedi. Aýyzbastyryq osy kontekste adamnyń ótinishin oryndaý, onyń sózin taratpaý arqyly ádildikke qol jetkizý tásili retinde qarastyrylýy múmkin.
Túıin
Islamdaǵy aýyzbastyryq ǵurpynyń máni – adamnyń qadir-qasıetin saqtaý, qupııalylyqty saqtaý, keshirim men túsinistikke negizdelgen qarym-qatynasty damytý. Bul ǵuryptyń ıslamdyq normalarmen úılesimdiligi onyń qoǵamdaǵy áleýmettik rólin nyǵaıta túsedi.
Bolat BOPAIULY
